არსებობის პირველივე დღეებიდან ქრისტეს წმიდა ეკლესია დაუღალავად ზრუნავდა, რათა შვილნი მისნი, წევრები ეკლესიისა, მტკიცედ მდარიყვნენ წმიდა ჭეშმარიტებაში.
„სხვა უფროჲსი სიხარული ამისსა არა მაქუს, რაჲთა მესმოდეს შვილთა ჩემთა ჭეშმარიტებით სლვაჲ“ - წერს წმ. მოციქული იოანე ღვთისმეტყველი (3 ინ. 1,4).
„...მცირედ მივწერე, გლოცვედ და გიწამებდ, ვითარმედ ესე არს ჭეშმარიტი მადლი ღმრთისაჲ, რომელსაცა ზედა სდგათ“ - ამთავრებს თავის კათოლიკე ეპისტოლეს წმ. პეტრე მოციქული (I პეტ. 5,12).
წმ. პავლე მოციქული თავისთავზე მოგვითხრობს: მას მერე, რაც თოთხმეტი წელიწადი იქადაგა „...კუალად აღვედ იერუსალჱმდ ბარნაბაჲს თანა, ჩემ თანა წარვიყვანე ტიტეცა, ხოლო აღვედ გამოცხადებით და ვაუწყე მათ [წარჩინებულთ] სახარებაჲ იგი, რომელსა ვქადაგებდ წარმართთა შორის... ნუ უკუე ცუდად ვრბიოდე ანუ ვრბი“ (გალ. 2,1-2). პავლე მოციქული არაერთგზის მოძღვრავს თავის მოწაფე ტიმოთეს: „დამარხვად შენდა მცნებაჲ იგი უბიწოდ და უბრალოდ“ (I ტიმ. 6,14), „სახედ გაქუნდინ ცოცხლებისა სიტყუაჲ იგი“ (2 ტიმ. 1,13). ფსალმუნთა წიგნში თუ ჩვენს ქრისტიანულ ლოცვანში უფლისადმი ერთ-ერთი პირველი ვედრებაა - „მასწავენ ჩუენ სიმართლენი შენნი, რაჲთა ჭეშმარიტებით ვიდოდეთ“.
სარწმუნოების ჭეშმარიტ გზას - ეკლესიის ისტორიის მანძილზე მუდამ ზედმიწევნით დაცულს - იმთავითვე ეწოდებოდა სწორი, მართალი (ბერძ. Óρθός), „მართლმადიდებლობა“, „ორთოდოქსია“, პეტრე მოციქულის სიტყვებით „ჭეშმარიტი მადლი ღმრთისაჲ“. ქრისტიანული ღვთისმსახურების ისტორიიდან ვიცით, რომ ეკლესია თავისი არსებობის პირველივე წუთებიდან აროდეს განშორებია ფსალმუნთა წიგნს, რომელშიც გვხვდება გამონათქვამები: „ფერჴი ჩემი დადგა სიწრფოებით“ (ფს. 25,12) „თუალთა ჩემთა იხილედ სიწრფოებაჲ“ (ფს. 16,2), „წრფელთა შუენის ქებაჲ“ (ფს. 32,1) და სხვა.
პავლე მოციქული ასწავლის ტიმოთეს: „ისწრაფე თაჳსა შენისა რჩეულად წარდგინებად წინაშე ღმრთისა, მუშაკად ურცხჳნელად, წარმართებად სიტყუასა მას ჭეშმარიტებისასა“ (2 ტიმ. 2,15). ადრექრისტიანულ ნაწერებში გამუდმებით საუბრობდნენ „სარწმუნოების კანონების“, „ჭეშმარიტების კანონთა“ დაცვაზე. თავად ტერმინი „მართლმადიდებლობა“ ფართოდ გამოიყენებოდა ჯერ კიდევ მსოფლიო კრებათა ეპოქამდე, შემდეგ თვით მათსავე ტერმინოლოგიაში, აგრეთვე როგორც აღმოსავლეთის, ისე დასავლეთის ეკლესიის მამათა მიმართ.
სარწმუნოების სწორი, მართალი გზით მავალთა გვერდით ყოველთვის არსებობდნენ მართლმადიდებელთა გარემოში შეჭრის მსურველი განსხვავებულად მოაზროვნენი (წმ. ეგნატე ღმერთშემოსილის გამოთქმით - ετεροδοξυντες). თვით ქრისტიანებს შორის თავს იჩენდა მეტნაკლები ცდომილებანი, ზოგჯერ კი იქმნებოდა ძირფესვიანად არასწორი სისტემები. ჭეშმარიტების ძიება ხდებოდა ქრისტიანთა შორის განყოფის მიზეზი.
ეკლესიის ისტორიის გაცნობისა და ამავდროულად თანამედროვეობაზე დაკვირვების შედეგად ვხედავთ, რომ მართლმადიდებლურ ჭეშმარიტებასთან დაპირისპირებული ცდომილებები ჩნდებოდნენ და ჩნდებიან:
ა. განსხვავებულ რელიგიათა გავლენის შედეგად;
ბ. ფილოსოფიის ზეგავლენით;
გ. სისუსტეთა და ლტოლვათა გამართლებისა და მათი არსებობის უფლების მოპოვების მაძიებელი ჩვენი დაცემული ბუნების უძლურებათა და მისწრაფებათა გამო.
ცდომილებანი ყველაზე ხშირად იდგამენ გესვს და უდრეკნი ხდებიან მათი დამცველი, გონებით ამპარტავანი ადამიანების სიამაყის წყალობით.
სარწმუნოების მართალი გზის დასაცავად ეკლესიას უნდა გამოეჭედა სარწმუნოების ჭეშმარიტებათა ამსახავი მკაცრი ფორმები, უცხო ზეგავლენათა მოსაგერიებლად აღემართა ჭეშმარიტების ციხე-სიმაგრე. მოციქულთა დროიდან ეკლესიის მიერ გამოცხადებულ ჭეშმარიტებათა განმარტებებს დოგმატები ეწოდება. პავლე მოციქულსა და ტიმოთეზე ვკითხულობთ: „და ვითარცა განჰვლიდეს ქალაქებსა მას, ასწავებდეს მათ დამარხვად მოძღურებათა მათ, დამტკიცებულთა მოციქულთაგან და ხუცესთა, რომელნი იგი იყვნეს იერუსალჱმს შინა“ (საქმ. 16,4 - აქ იგულისხმება მოციქულთა საქმენის მე-15 თავში აღწერილი მოციქულთა კრების დადგენილებანი). ძველ ბერძენთა და რომაელთათვის ბერძნული სიტყვა „დოგმატი“ (δόγμα) აღნიშნავდა:
ა. ფილოსოფიურ დებულებებს;
ბ. ზუსტად შესასრულებელ განკარგულებებს.
ქრისტიანობაში „დოგმატები“ „წარმოდგენების“, ანუ არამდგრადი პიროვნული მოსაზრებების, საპირისპიროდ მოიაზრება.
ცხადია დოგმატები ეფუძნება წმიდა წერილსა და წმიდა სამოციქულო გადმოცემას და არა ცალკეულ პირთა, თუნდაც ეკლესიის მამათა და მასწავლებელთა, მოსაზრებებს. წმიდა წერილსა და წმიდა სამოციქულო გადმოცემაში მოცემული სარწმუნოების ჭეშმარიტებანი ქმნიან სარწმუნოების სწავლების იმ სისავსეს, რომელსაც ძველი ეკლესიის მამებმა ეკლესიის „კრებითი სარწმუნოება“ „კათოლიკე (ბერძ. καθολικός - საყოველთაო) სწავლება“ უწოდეს. წმიდა წერილისა და გადმოცემის ჭეშმარიტებანი, ერთ მთლიანობად ჰარმონიულად შერწყმულნი, განსაზღვრავენ ეკლესიის „კრებით ცნობიერებას“, რომელსაც სულიწმიდა მართავს და უძღვება.
წმიდა წერილში იგულისხმება ღმრთივსულიერი წიგნები, რომლებიც წმიდა წინასწარმეტყველთა და მოციქულთა მიერ სულიწმიდის კარნახით დაიწერა. ისინი იყოფიან ძველი და ახალი აღთქმის წიგნებად.
ეკლესიამ აღიარა ძველი აღთქმის 38 წიგნი, რომელთაგან ზოგიერთი, ძველი აღთქმის ეკლესიის მაგალითზე, შეაერთა და მათი რაოდენობა 22-მდე დაიყვანა. ეს ციფრი ებრაული ანბანის ასოთა რაოდენობას შეესაბამება. თავის დროზე იუდეურ კანონში შეტანილ ამ წიგნებს „კანონიკური“ ეწოდებოდათ. მათ უერთდება „არაკანონიკური“ ან იუდეურ კანონში არშესულ იმ წიგნთა ჯგუფი, რომლებიც ძველი აღთქმის წიგნთა კანონის ჩამოყალიბების შემდგომ დაიწერა. ეკლესია იწყნარებს ამ წიგნებს, როგორც სარგებლობის მომტანსა და დამრიგებლობითს, რომელთაც ძველად საკითხავებად აწესებდა არა მარტო სახლებში, არამედ ტაძრებშიც (ამიტომაც ეწოდებოდათ „საეკლესიო წიგნები“). მათ ეკლესია კანონიკურ წიგნებთან ერთად ბიბლიის ერთ კოდექსში აერთიანებს, სარწმუნოების სწავლებაში მეორე ადგილს მიუჩენს და განიხილავს, როგორც კანონიკურის დამატებას. ზოგი არაკანონიკური წიგნი თავისი ღირსებით იმდენად უახლოვდება ღმრთვისულიერს, რომ მოციქულთა 85-ე კანონში კანონიკურ წიგნთა ჩამონათვალში მოხსენებულია მაკაბელთა სამი და ისუ ზირაქის ძის წიგნები. ამასთან ნათქვამია, რომ ყველა ისინი „პატივსაცემნი და წმიდანი“ არიან; მაგრამ ეს მხოლოდ ძველი ეკლესიის მათდამი მაღალ შეფასებაზე მეტყველებს. ძველი აღთქმის კანონიკურ და არაკანონიკურ წიგნებს შორის განსხვავებას ეკლესია ყოველთვის იცავდა.
ახალ აღთქმად ეკლესია აღიარებს 27 კანონიკურ წიგნს. ეს წიგნები იწერებოდა მოციქულთა ეპოქის სხვადასხვა წლებში, მოციქულთა მიერვე იგზავნებოდა ევროპისა და აზიის ქვეყნებში, ზოგჯერ გარკვეული გეოგრაფიული პუნქტის მითითების გარეშეც. აქედან გამომდინარე, რთულდებოდა მათი თავმოყრა, ამასთან საჭირო იყო სიფრთხილის მკაცრად დაცვა, რათა მოციქულთა ნაწერებს შორის არ დარჩენილიყო ე.წ. აპოკრიფული წიგნები, რომლებიც უმეტესად ერეტიკულ წრეებში იქმნებოდა. ქრისტიანობის პირველი საუკუნეების ეკლესიის მამები და მასწავლებლები ამიტომაც იჩენდნენ განსაკუთრებულ სიფრთხილეს წიგნების შეფასებაში, თუნდაც მათ ავტორად მოციქულთა სახელები ყოფილიყო წარმოდგენილი. ეკლესიის მამებს ხშირად თავიანთ სიებში ზოგიერთი წიგნი შესწორებებით, გაუბედავად და დაეჭვებით შეჰქონდათ. ამავე მიზეზით ადგენდნე წმიდა წიგნების არასრულ სიას. ეს გარდუვალი იყო და მიუთითებს წმიდა საქმისადმი მათ სამაგალითო, უკიდურეს სიფრთხილეზე. ეკლესიის მამები არ ენდობოდნენ საკუთარ თავს - ელოდნენ ეკლესიის კრებით ხმას. 318 წელს კართაგენის ადგილობრივმა კრებამ 33-ე კანონში შეიტანა ახალი აღთქმის უკლებლივ ყველა წიგნის ჩამონათვალი. წმ. ათანასე დიდი ყოველგვარი ორჭოფობის გარეშე ასახელებს ახალი აღთქმის ყველა წიგნს და არ განარჩევს მათ ერთმანეთისაგან. იგი ერთ-ერთ თხზულებაში ჩამონათვალს შემდეგი სიტყვებით ასრულებს: „აი, რიცხვი და სახელები ახალი აღთქმის კანონიკური წიგნებისა! ისინი არიან ჩვენი სარწმუნოების სათავე, მისი ღუზა და სვეტები იმიტომ, რომ დაიწერა იმ მოციქულთა მიერ, რომლებიც თან ახლდნენ ქრისტე მაცხოვარს და მისგან იქნენ განსწავლულნი“ 1. წმ. კირილე იერუსალიმელიც ასევე ჩამოთვლის ახალი აღთქმის წიგნებს და არაფერს მიუთითებს მათ შორის. ეკლესიაში არსებულ რაიმე განსხვავებაზე. სრულ სიას ვხვდებით დასავლეთის საეკლესიო მწერლებთანაც (მაგ. ნეტარი ავგუსტინე). ასე დადგინდა მთელი ეკლესიის კრებითი ხმით წმიდა წერილის ახალი აღთქმის სრული კანონი.
წმიდა გადმოცემა სიტყვის თავდაპირველი, ზუსტი მნიშნველობით არის გადმოცემა, წამოსული მოციქულთა დროის ძველი ეკლესიიდან. იგი II-IV საუკუნეებში სამოციქულო გადმოცემადაც იწოდებოდა.
უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ძველი ეკლესია გულმოდგინედ იცავდა თავის შიდაცხოვრებას უმეცართაგან. მისი წმიდა „საიდუმლოებანი“ არაქრისტიანთაგან დაცული „საიდუმლო“ იყო. მათი აღსრულებისას, ნათლისღებასა თუ ევქარისტიაზე, გარეშე პირნი არ ესწრებოდნენ. განაწესი არ იწერებოდა, იგი ზეპირად გადაეცემოდა. ასეთი იდუმალება სარწმუნოების მნიშნველოვან მხარეს შეადგენდა. ამას განსაკუთრებით ნათლად გვაწვდის წმ. კირილე იერუსალიმელი (IV ს.). ქრისტიანობის გაკვეთილებში მათთვის, ვისაც გაქრისტიანება საბოლოოდ ჯერ არ გადაეწყვიტა, წმიდანმა თავისი შეგონებანი შემდეგი სიტყვებით დაიწყო: „როდესაც წარმოითქმება სწავლება [მოსანათლავად განმზადებულთათვის] და კათაკმეველი შეგეკითხება: „რაზე საუბრობდნენ მასწავლებლებიო?“ - ნურაფერს მოუყვები გარეშე პირს. ვინაიდან მომავლის საიდუმლოსა და სასოებას გასწავლით. შეუნახე საიდუმლო საზღაურის მიმგებს. დაე, არავინ გითხრას: „რა დაშავდება, მეც რომ გავიგოო?“ სნეულნიც ითხოვენ ღვინოს, მაგრამ უდროოდ მიწოდებული სასმელი გონების აშლილობას იწვევს. ამას კი ორი სავალალო შედეგი მოსდევს: სნეულიც იღუპება და ექიმსაც ბრალი ედება“ 2. წმ. კირილე ერთ-ერთ თავის შეგონებითს სიტყვაში ისევ შენიშნავს: „...სარწმუნოების მთელი სწავლება რამდენიმე სალექსო სტრიქონში შეიძლება შეიძლება მოთავსდეს. მე ვისურვებდი, იგი სიტყვასიტყვით დაგემახსოვრებინათ და მთელი გულმოდგინებით გაგემეორებინათ ერთმანეთთან. ქაღალდზე კი არ გადაგეტანათ, გულისფიცარზე ამოგეტვიფრათ. ფრთხილად იყავით, რომ ამ სწავლება-მეცადინეობის დროს რომელიმე კათაკმეველმა არ მოისმინოს თქვენთვის გადმოცემული...“ 3. ხოლო მის მიერ ჩაწერილ სიტყვებში, განსწავლულთა მიმართ იგი ასეთ გაფრთხილებას მიმართავს: „მოსანათლავად განმზადებულთა და უკვე ნათელღებულ მართალთათვის განკუთვნილი, საკითხავად შეთავაზებული განსასწავლი შეგონებანი არაფრით მისცე არც კათაკმეველს, არც სხვა ვინმეს, რომელიც ჯერ არ გაქრისტიანებულა. არა და პასუხს აგებ ღვთის წინაშე. თუკი ამ შეგონებებს ჩამოთვლი, მაშინ, როგორც უფლის წინაშე ესეც ჩაწერე (ე.ი. გაფრთხილება)“ 4.
წმ. ბასილი დიდი (IV ს.) ცხადად განმარტავს სამოციქულო გადმოცემას შემდეგი სიტყვებით:
„ეკლესიის მიერ მიღებულ დოგმატებსა და ქადაგებათაგან ზოგი წერილობითი მითითების სახით, ზოგიერთი კი მოციქულთა გადმოცემიდან საიდუმლო მემკვიდრეობით მივიღეთ. ორივეს ღვთისმსახურების თანაბარი ძალა აქვს. ამას ვერავინ შეეწინააღმდეგება, თვით საეკლესიო დადგენილებებში ნაკლებად განსწავლულიც კი. რადგანაც, თუ თითქოსდა ნაკლებმნიშვნელოვან დაუწერელ ჩვეულებათა უარყოფას გავბედავთ, ამით უეჭველად შევბღალავთ სახარებაში ყველაზე მთავარს. მეტიც, სამოციქულო ქადაგებებიდან უშინაარსო, ცარიელი სახელი დაგვრჩება. მაგალითად, ჯერ გავიხსენოთ პირველი და ყველასთვის საერთო: ვინ გვასწავლა წმიდა წერილში, რომ უფალი ჩვენი იესო ქრისტეს სახელზე მვედრებელნი პირჯვარს უნდა იწერდნენ? რომელი წმიდა წერილი გვასწავლის, რომ ლოცვის დროს პირი აღმოსავლეთისაკენ ვიბრუნოთ? რომელმა წმიდანმა დაგვიტოვა წერილობით მოხმობის სიტყვები ევქარისტიული პურის და სასმელის კურთხევისას?! ჩვენ არ ვკმაყოფილდებით იმ სიტყვებით, რომლებიც სახარებასა და სამოციქულოშია ნახსენები. მანამდეც და შემდგომაც წარმოვთქვამთ დაუწერელი სწავლებიდან მიღებულ სიტყვებსაც, რომელთაც საიდუმლოთა აღსრულებაში დიდი ძალა აქვთ. ასევე - რომელი წმიდა წერილით ვაკურთხებთ წყალს, საცხებ ზეთს ან თვით მოსანათლავ ადამიანს?! განა დაფარული და საიდუმლო გადმოცემით არა?! კიდევ რა - რომელმა დაწერილმა სიტყვამ გვასწავლა ზეთისცხება, საიდან მოდის ნათლობასთან დაკავშირებული სამჯერ შთაფლვა წყალში ადამიანისა, რომელი წერილიდან იქნა აღებული სატანასა და მისი ანგელოზების განგდება და სხვა?! იმ საჯაროდ ართქმული და დაფარული სწავლებიდან ხომ არა, რომელიც ჩვენმა მამებმა უსიტყვოდ, ცნობისმოყვარეთაგან მიუწვდომლად შეინახეს?! ისინი საფუძვლიანად იყვნენ მომზადებულნი, დუმილით დაეცვათ საიდუმლოთა სიწმიდე. სხვანაირად რა უწესობა იქნებოდა, წერილობით განეცხადებინათ სწავლება მასზედ, რისი შეხედვის ნებაც არ ჰქონდათ უნათლავთ?! 5.
ბასილი დიდის ამ სიტყვებიდან ვხედავთ, რომ:
ა. სარწმუნოების მასწავლებელი წმიდა გადმოცემა სათავეს იღებს ეკლესიის პირველივე დღეებიდან;
ბ. ეკლესიის დიდი მამებისა და მსოფლიო კრებათა დაწყების ეპოქაში წმიდა გადმოცემას ძველი ეკლესიის წმიდა მამები და მასწავლებლები გულმოდგინედ იცავდნენ და ერთხმად აღიარებდნენ.
წმ. ბასილი დიდს თუმცა მოჰყავს „ზეპირ“ გადმოცემათა მაგალითები, თვითონ იქვე ცდილობს მათ „ჩაწერას“. IV საუკუნეში, ეკლესიის თავისუფლებისა და ზეიმის ამ ეპოქაში, ჩაიწერა თითქმის ყველა გადმოცემა. დღეისათვის ისინი დაცულია საეკლესიო ძეგლებში, რომლებიც წმიდა წერილის დამატებას წარმოადგენენ.
ძველ წმიდა გადმოცემას ვხვდებით:
ა. ეკლესიის უძველეს ძეგლში „წმიდა მოციქულთა კანონები“;
ბ. ადრეული ადგილობრივი ეკლესიების სარწმუნოების სიმბოლოში;
გ. ძველ ლიტურგიებში;
დ. უძველეს აქტებში ქრისტიან მოწამეთა შესახებ ადგილობრივი ეპისკოპოსის მიერ განხილული და დამტკიცებული ეს ტექსტები ეკლესიის წინამძღვრის მეთვალყურეობით ქრისტიანთა თავყრილობებზე იკითხებოდა. ტექსტებში აღიარებულია ყოვლადწმიდა სამება, უფალი იესო ქრისტე, როგორც ღმერთი, მოყვანილია წმიდანთადმი ვედრების მაგალითები, ლაპარაკია ქრისტეში განსვენებულთა საუკუნო ცხოვრების რწმენაზე და მრავალი სხვა;
ე. ეკლესიის ისტორიის ძველ ჩანაწერებში, განსაკუთრებით ევსები პამფილოსის ისტორიაში თავმოყრილია მრავალი წეს-ჩვეულება და დოგმატრუი გადმოცემა (მაგ. ძველი და ახალი აღთქმის წმიდა წიგნების კანონების შესახებ);
ვ. ადრეული ხანის ეკლესიის წმიდა მამათა და მასწავლებელთა ნაწერებში;
ზ. დასასრულ, თვით ეკლესიის ცხოვრების წესში, მის მიერ მოციქულთაგან გადმოცემული ყველა საფუძვლის ერთგულად დაცვაში.
ამგვარად, ეკლესიის მიერ დაცული და შენახული სამოციქულო გადმოცემა თვით ეკლესიის გადმოცემა ხდება, „ეკუთვნის“ მას, დამტკიცებულია მის მიერ და „წმიდა გადმოცემად“ არის სახელდებული.
წმიდა გადმოცემის დამოწმება აუცილებელია:
ა. დასამტკიცებლად იმისა, რომ წმიდა წერილის ყველა წიგნი მოციქულთა დროიდან გადმოგვეცა და რომ ნამდვილად მათ მიერ არის დაწერილი;
ბ. წმიდა წერილის ცალკეული ადგილების სწორად გაგებისათვის და ერეტიკულ განმარტებებთან მის დასაპირისპირებლად;
გ. ქრისტიანული სარწმუნოების დოგმატების დასადგენად, რადგან წმიდა წერილში სარწმუნოების სწავლების ზოგიერთი დებულება მოცემულია სრულიად გარკვევით, ზოგი კი მხოლოდ მინიშნებით, რაც ითხოვს დადასტურებას წმიდა სამოციულო გადმოცემის საშუალებით.
გარდა ამისა, წმიდა გადმოცემა ადასტურებს, რომ საეკლესიო მოწყობის, ღვთისმსახურების, კანონებისა და წეს-ჩვეულებათა მთელი სისავსე ძველი ეკლესიის ცხოვრების წესზეა დაფუძნებული.
ქრისტეს მართლმადიდებელი ეკლესია არის სხეული ქრისტესი, სულიერი ორგანიზმი, რომლის თავიც ქრისტეა: აქვს ერთი სული, ერთი სარწმუნოება და სულიწმიდით მართული მთლიანი და საერთო, კრებითი, კათოლიკე ცნობიერება. ამ ცნობიერების დასკვნები წმიდა წერილისა და წმიდა სამოციქულო გადმოცემის გარკვეულ, კონკრეტულ დებულებებს ეფუძნება. კრებითი ცნობიერება ეკლესიას ყოველთვის ახასიათებდა, მაგრამ იგი განსაკუთრებით მსოფლიო საეკლესიო კრებებზე გამოიკვეთა. ქრისტიანობის ძველი დროიდან, წმიდა მოციქულთა 37-ე კანონის თანახმად, ცალკეულ მართლმადიდებელ ეკლესიათა ადგილობრივი კრება წელიწადში ორჯერ იმართებოდა. ეკლესიის ისტორიაში მრავალჯერ შედგა ეპისკოპოსთა სამხარეო კრებები - უფრო მასშტაბური, ვიდრე ცალკეული ეკლესიებისა და ბოლოს, მთელი აღმოსავლეთ-დასავლეთის მართლმადიდებელ ეპისკოპოსთა მსოფლიო კრებები. ეკლესია აღიარებს შვიდ მსოფლიო კრებას, რომელთაც ზუსტად ჩამოაყალიბეს და დაადგინეს ქრისტიანული მართლმადიდებლური სარწმუნოების ძირითადი ჭეშმარიტებანი, დაიცვეს ეკლესიის ძველი სწავლება ერეტიკულ დამახინჯებათაგან. მსოფლიო კრებებმა ასევე დაადგინეს საეკლესიო კანონენად წოდებული საერთო-საეკლესიო და პირად-ქრისტიანული ცხოვრების მრავალი კანონი და წესი, რომელთა განუხრელად შესრულება საყოველთაო და სავალდებულო გახადეს. მსოფლიო კრებაზე დამტკიცდა ადგილობრივ კრებებზე მიღებული დოგმატური განსაზღვრებანი და აგრეთვე, ეკლესიის ზოგიერთი მამის მიერ შედგენილი დოგმატური გადმოცემები (მაგ., წმ. გრიგოლ სასწაულმოქმედის - ნეოკესარიის ეპისკოპოსის მრწამსის აღიარება, წმ. ბასილი კანონები და სხვ.).
უნდა გვახსოვდეს, რომ დოგმატურ განსაზღვრების საეკლესიო კრებები იღებდნენ წმიდა წერილის ყველა იმ ადგილის მხოლოდ გულმოდგინე, ამომწურავი და სრული განხილვის შემდგომ, რომლებიც უკავშირდებოდნენ წამოჭრილ საკითხს. ამით ადასტურებდნენ, რომ მსოფლიო მართლმადიდებელ ეკლესიას ზუსტად ასე ესმის წმიდა წერილის მითითებული ადგილები. ამგავარად, კრებათა მიერ დამტკიცებული სარწმუნოების განსაზღვრებანი წარმოადგენენ წმიდა წერილისა და ეკლესიის კრებითი გადმოცემის ერთიან, ჰარმონიულ შერწყმას. ამიტომაც წმიდა წერილსა და სამოციქულო გადმოცემაზე დაფუძნებული ნამდვილი, ურყევი და ავტორიტეტული ეს განმატებანი თავის მხრივ ეკლესიის მსოფლიო, წმიდა გადმოცემანი გახდნენ.
წმიდა წერილში სარწმუნოების მრავალი ჭეშმარიტება იმდენად ნათლადაა გაცხადებული, რომ ერეტიკოსთა მხრიდან ისინი ხელახლა აღარ განუმარტავთ, ამიტომ მათ შესახებ კრებებს განსაკუთრებული დადგენილებანი არც მიუღიათ. ზოგი ჭეშმარიტება კი თვით კრებათა მიერ დადგინდა.
ყველა დოგმატურ, კრებით განმარტებათაგან პირველხარისხოვნად და ძირითადად, მსოფლიო კრებები ნიკეა-კონსტანტინეპოლის სარწმუნოების სიმბოლოს (მრწამსს) აღიარებენ. მათ აკრძალეს არათუ აზრობრივი ცვლილებების შეტანა მასში, არამედ სიტყვის მიმატება-ამოღებაც კი (III მსოფლიო კრების დადგენილება, განმეორებული IV-VII კრებებზე).
მთელი ეკლესიის სახელმძღვანელოდ აღიარებული ადგილობრივ კრებათა მიერ მიღებული სარწმუნოების განმარტებანი და ეკლესიის წმიდა მამათა დადგენილებანი ჩამოთვლილია VI მსოფლიო (ტრულის) კრების მე-2 კანონში. ისინი მოყვანილია წიგნში: „წმიდა მოციქულთა, მსოფლიო და ადგილობრივ კრებათა და წმიდა მამათა კანონები“.
საეკლესიო ტერმინოლოგიით მიღებულია, დოგმატებად იწოდებოდეს ქრისტიანული სწავლების, სარწმუნოების ჭეშმარიტებანი. რაც შეეხება კანონს, ესაა საეკლესიო მოწყობის, მისი მართვის, სახარებისა და სამოციქულო სწავლების ზნეობრივი საფუძვლებიდან გამომდინარე საეკლესიო იერარქიის, მღვდელმსახურთა და თითოეული ქრისტიანის მოვალეობათა განაწესი. კანონი (κανών) ბერძნული სიტყვაა და სიტყვა-სიტყვით სწორ, გათლილ ჯოხს, მიმართულების ზუსტ საზომს აღნიშნავს.
ეკლესიის წმიდა მამათა და მასწავლებელთა ნაწერები, როგორც სახელმძღვანელო სარწმუნოების საკითხებში
ეკლესიის წმიდა მამათა ნაწერებს მივმართავთ, როგორც სახელმძღვანელოს, რათა სარწმუნოების საკითხებში გავერკვეთ, წმიდა წერილი სწორად გავიგოთ და ცრუ სწავლებათაგან ნამდვილი საეკლესიო გადმოცემა დავიცვათ. ამასთან უნდა ვაღიაროთ, რომ სარწმუნოების სწავლება, რომელზეც ეკლესიის ყველა მამა და მასწავლებელი ერთსულოვნად თანხმდება, უეჭველად ჭეშმარიტია. წმიდა მამები მედგრად იცავდნენ ჭეშმარიტებას, არ ეპუებოდნენ მუქარას, დევნას, სიკვდილსაც კი. სარწმუნოების შესახებ წმიდა მამათა განმარტებებმა:
ა. დააზუსტეს ქრისტინული სწავლების ჭეშმარიტებათა განსაზღვრებანი და შექმნეს ერთიანი, დოგმატრუი ენა;
ბ. ხელმძღვანელობდნენ რა წმიდა წერილითა და წმიდა გადმოცემით, დამაჯერებლად დაასაბუთეს ეს ჭეშმარიტებანი და მათი დამადასტურებელი მტკიცებულებანი ერთიანი ძალით შეავსეს.
ღვთისმეტყველებაში ყურადღება ექცევა ეკლესიის წმიდა მამათა და მასწავლებელთა ზოგიერთ ისეთ პირად აზრსაც, რომელთაც ზუსტი, საერთო-ეკლესიური განსაზღვრება არ უდევთ საფუძვლად. ამიტომაც ამ მოსაზრებების გაიგივება დოგმატებთან (ამ სიტყვის მიღებული მნიშვნელობით) არ ხდება. არსებობს ეკლესიის მამათა და მასწავლებელთა ზოგი ისეთი შეხედულებაც, რომელიც მიუღებელია სარწმუნოების საკითხებში სახელმძღვანელოდ, რადგანაც ისინი ეწინააღმდეგებიან ეკლესიის საერთო, კრებით აღმსარებლობას.
სარწმუნოების ჭეშმარიტებანი ღვთისმსახურებაში
ეკლესიის, როგორც სარწმუნოების მასწავლებლის კრებითი ცნობიერება ასევე ასახულია მსოფლიო ეკლესიის მიერ გადმოცემულ მართლმადიდებლურ ღვთისმსახურებაში. საღვთისმსახურო წიგნების შინაარსის ღრმად შესწავლა ხელს უწყობს ჩვენში მართლმადიდებელი ეკლესიის დოგმატური სწავლების განმტკიცებას.
მართლმადიდებლური სარწმუნოების გადმოცემებს, რომლებიც შედარებით გვიან მოიწონა ადგილობრივმა საეკლესიო კრებებმა, მართლმადიდებლური სიმბოლური წიგნები ეწოდებათ, ისინი აღიარებულნი არიან, როგორც სარწმუნოების სიმბოლოს (მრწამსის) განმარტებანი. მათი დანიშნულებაა, მართლმადიდებლური თვალთახედვით გააშუქონ უპირატესად ის ქრისტიანული ჭეშმარიტებანი, რაც მოგვიანებით მცდარმა აღმსარებლობებმა, განსაკუთრებით კი პროტესტანტიზმმა, დაამახინჯა. ასეთ სიმბოლურ წიგნებს ეკუთვნის იერუსალიმის პატრიარქ დოსითეოზის მიერ შედგენილი, 1672 წლის იერუსალიმის კრების მიერ წაკითხული და მოწონებული „მართლმადიდებლური სარწმუნოების გადმოცემა“. ეს წიგნი 50 წლის შემდეგ ანგლიკანურ ეკლესიას, მისივე თხოვნის საფუძველზე, გაუგზავნეს აღმოსავლეთის ყველა პატრიარქის სახელით; ამიტომ უფრო ცნობილია, როგორც „აღმოასვლეთის პატრიარქთა ეპისტოლე მართლმადიდებელი სარწმუნოების შესახებ“. აქვე აღსანიშნავია კიეველი მიტროპოლიტის პეტრე მოგილას წიგნი - „მართლმადიდებლური აღსარება“. იგი განიხილა და შეასწორა ორმა ადგილობრივმა კრებამ (კიევში 1640 წ. და იასში 1643 წ.), მოიწონა ოთხმა მსოფლიო და ორმა რუსმა (იოაკიმე და ადრიანე) პატრიარქმა. ასეთივე ღირსების არის მიტროპოლიტ ფილარეტ მოსკოველის „მართლმადიდებლური ქრისტიანული კატეხიზმო“ - განსაკუთრებით მისი ის ნაწილი, სადაც სარწმუნოების სიმბოლოა განმარტებული.
„დოგმატური ღვთისმეტყველების სისტემა“ ეწოდება მთელი ქრისტიანული სწავლების ზედმიწევნით გადმოცემის გამოცდილებას. მართლმადიდებლური ღვთისმეტყველებისათვის უძვირფასესი, სრული დოგმატური სისტემა, სახელწოდებით „მართლმადიდებლური სარწმუნოების ზედმიწევნით გადმოცემა“ შეადგინა წმ. იოანე დამასკელმა VIII საუკუნეში. ამ ნაშრომში ღირსმა იოანემ, შეიძლება ითქვას, თავი მოუყარა და შეაჯამა აღმოსავლეთის ეკლესიის VIII საუკუნემდე მოღვაწე მამათა და მასწავლებელთა ყველა საღვთისმეტყველო აზრი.
რუს ღვთისმეტყველთაგან დოგმატურ ღვთისმეტყველებაში ყველაზე სრული ნაშრომი ეკუთვნის მაკარი მოსკოველ მიტროპოლიტს („მართლმადიდებური დოგმატური ღვთისმეტყველება“ ორ ნაწილად), კიევის სასულიერო აკადემიის რექტორს - ეპისკოპოს სილვესტერს („მართლმადიდებლური დოგმატური ღვთისმეტყველების გამოცდილება დოგმატთა ისტორიული გადმოცემით“ ხუთ ტომად) და დეკანოზ ნ.მალინოვსკის („მართლმადიდებლური დოგმატური ღვთისმეტყველება“ ოთხ ტომად და „მართლმადიდებლური დოგმატური ღვთისმეტყველების ნარკვევი“ ორ გამოცემად).
ეკლესიის დოგმატური მოღვაწეობის მიზანმიმართულება ყოველთვის იყო მორწმუნეთა ცნობიერებაში დაემკვიდრებინა ეკლესიის მიერ იმთავითვე აღიარებული სარწმუნოების ჭეშმარიტებები. დოგმატური ღვთისმეტყველება მიუთითებს, თუ როგორი აზროვნება მიუყვება მსოფლიო გადმოცემით გაკვალულ გზას. ეკლესიის მიერ სარწმუნოების სწავლება გულისხმობს, რომ ერესებთან ბრძოლაში:
ა. მოიძებნოს ძველი დროიდან გადმოცემული სარწმუნოების ჭეშმარიტებათა ამსახველი ზუსტი ფორმა;
ბ. დადასტურდეს საეკლესიო სწავლების სისწორე, დასაბუთდეს იგი წმიდა წერილსა და წმიდა გადმოცემაზე დაყრდნობით.
წმიდა მოციქულთა მოძღვრება იყო და დარჩება ნიმუშად ქრისტიანული მსოფლმხედველობის სრულყოფილებისა და სისავსისა. XX საუკუნის ქრისტიანი მათთან შედარებით უძლურია უფრო სრულყოფილად განავითაროს ან ღრმად შეიცნოს სარწმუნოების ჭეშმარიტებანი. ამიტომაც აზრს მოკლებულია ახალ ქრისტიანულ ჭეშმარიტებათა აღმოჩენის, ზოგი დოგმატური დებულების „სრულყოფის“ ან მათი ხელახალი გააზრების მცდელობანი როგორც ცალკეულ პირთაგან, ისე თვით დოგმატური ღვთისმეტყველების მეცნიერების სახელით. დოგმატური ღვთისმეტყველების, როგორც მეცნიერების, ამოცანაა - საფუძვლიანად, დამაჯერებლად ჩამოაყალიბოს მოციქულთა მიერ გადმოცემული მართლმადიდებლური სწავლება.
დოგმატური ღვთისმეტყველების შესახებ ზოგიერთი ვრცელი ნაშრომი ეკლესიის მამათა და მასწავლებელთა აზრებს ქრონოლოგიური თანმიმდევრობით გადმოგვცემს. მაგ. ასეა აგებული ზემოთ ნახსენები ეპისკოპოს სილვესტერის „მართლმადიდებლური დოგმატური ღვთისმეტყველების გამოცდილება“. მართლმადიდებლური საღვთისმეტყველო მეცნიერებაში გადმოცემის ასეთი მეთოდი არ გულისხმობს „დოგმატთა თანდათან გავითარების“ გამოკვლევას. მას სხვა მიზანი აქვს - ისტორიულად თანმიმდევრულად და სრულად გადმოსცეს ეკლესიის წმიდა მამათა აზრები რწმენის მასწავლებელ თითოეულ დებულებასთან მიმართებაში. აქედან ცხადად მტკიცდება, რომ ეკლესიის ყველა საუკუნის მამები სარწმუნოების ჭეშმარიტებაზე მსჯელობისას ერთსულოვანნი იყვნენ. მაგრამ, რადგანაც ჭეშმარიტებებს სხვადასხვა კუთხითა და განასხვავებული არგუმენტებით განიხილავდნენ, ეკლესიის მამათა სწავლების ისტორიული გამოკვლევა სარწმუნოებრივი დოგმატების განხილვას უფრო სრულს ხდის და მათს ჭეშმარიტებას ადასტურებს.
ეს არ ნიშნავს, რომ დოგმატების სამეცნიერო-საღვთისმეტყველო გადმოცემის ფორმა უცვლელი უნდა იყოს: თითოეული ეპოქა საკუთარ შეხედულებებს, მცნებებს, კითხვებს, ერესებს და ქრისტიანულ ჭეშმარიტებათა საწინააღმდეგო აზრებს წარმოაჩენს, ან მივიწყებულ ძველს გაიმეორებს. ღვთისმეტყველებამ, ბუნებრივია, ყურად უნდა იღოს და პასუხი გასცეს თანამედროვეთა შეკითხვებს, მათი მოთხოვნების შესაბამისად ჩამოაყალიბოს დოგმატური ჭეშმარიტებანი. ამ გაგებით შეიძლება დოგმატური ღვთისმეტყველების, როგორც მეცნიერების, განვითარებაზე საუბარი. მაგრამ, საფუძველს მოკლებულია ეკლესიის დოგმატთა განვითარებაზე მსჯელობა.
დოგმატური ღვთისმეტყველება მორწმუნე ქრისტიანთათვის არის განკუთვნილი. იგი სარწმუნოების არსს არ განმარტავს, რადგანაც იგულისხმება, რომ ადამიანის გულში უკვე ცოცხლობს რწმენა. „მრწმენა მე, რომლისათჳსცა ვიტყოდე“ (ფს. 115,1) - ამბობს ძველი აღთქმის მართალი. უფალი იესო ქრისტეც უცხადებდა მოწაფეებს საიდუმლოს ღვთის სასუფევლის შესახებ მას შემდეგ, რაც მისი ირწმუნეს: „...უფალო, ვისა მივიდეთ ჩვენ? რამეთუ სიტყუანი ცხორებისა საუკუნოჲსანი გქონან შენ. და ჩუენ გურწმენა და გჳცნობიეს, რამეთუ შენ ხარ ქრისტე, ძე ღმრთისა ცხოველისაჲ“ (ინ. 6,68-69). წმიდა წერილის ქვაკუთხედია რწმენა, უფრო ზუსტად ამა სოფლად მოსული ძე ღვთისადმი რწმენაა პირადი გადარჩენის საფუძველი და საღვთისმეტყველო მეცნიერების სათავე: „ხოლო ესე დაიწერა, რაჲთა გრწმენეს, რამეთუ იესუ არს ქრისტე, ძე ღმრთისაჲ და რაჲთა გრწმენეს და ცხორება გაქუნდეს სახელითა მისითა“ (ინ. 20,31) - წერს იოანე მოციქული სახარების დასასრულს და იმავე აზრს არაერთგზის იმერორებს თავის ეპისტოლეებში. მისი სიტყვები გამოხატავს ყველა მოციქულის ნაწერთა მთავარ აზრს. „მრწამს“ - ამ აღიარებით უნდა იწყებოდეს ნებისმიერი ქრისტიანული ღვთისმეტყველება. ამ პირობით იგი განყენებული „სიბრძნე“, მსჯელობით ჩამოყალიბებული დიალექტიკა კი არა, არამედ აზრებით ღვთაებრივ ჭეშმარიტებაში შეღწევა, გონებითა და გულით უფლისაკენ ლტოლვა და მისი სიყვარულის შეცნობა იქნება. ურწმუნოთათვის კი ღვთისმეტყველება არაფერს ნიშნავს, რადგან თვით ქრისტე მათთვის არის „ლოდ შებრკოლებისა და კლდე საცთურების“ (I პეტ. 2,7; მთ. 21,44).
ღვთისმეტყველება და ფილოსოფია
ცდასა და დაკვირვებაზე აგებულ საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათაგან განსხვავებით, დოგმატური ღვთისმეტყველება ცოცხალ და წმიდა სარწმუნოებას ეფუძნება. აქ ამოსავალი საწყისია რწმენა, პირველ შემთხვევაში კი გამოცდილება. საკუთრივ შესწავლილსა და განსჯის მეთოდები ორივეგან ერთნაირია: მონაცემთა ანალიზი და დასკვნები. ოღონდ მეცნიერებაში დასკვნები ბუნებაზე დაკვირვების შედეგად შეგროვილ ფაქტებზე დაყრდნობით კეთდება, ხოლო ღვთიმეტყველებაში წმიდა წერილისა და წმიდა გადმოცემის შესწავლის საფუძველზე. ამიტომაც არის იგი საღვთისმეტყველო მეცნიერება, საბუნებისმეტყველო მეცნიერებები კი ემპირიულია და ტექნიკური.
ამითვე აიხსნება ფილოსოფიასა და ღვთისმეტყველებას შორის განსხვავება. ფილოსოფია აგებულია მსჯელობასა და იმ მეცნიერებათა ცდისეულ დასკვნებზე, რომელთაც ძალუძთ გონება ყოფიერების უმაღლეს საკითხებს მიუახლოვონ. ღვთისმეტყველება ემყარება ღვთაებრივ გამოცხადებას. მათი აღრევა არ შეიძლება. ღვთისმეტყველება ფილოსოფია არ არის მაშინაც კი, როცა ქრისტიანული სარწმუნოების ძნელად გასაგებ, ღრმა და ამაღლებულ თემებში აზრობრივად ჩაწვდომა არის საჭირო.
ღვთისმეტყველება არ უარყოფს არც ცდისეულ მეცნიერებებს, არც ფილოსოფიას. წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველი წმ. ბასილი დიდს დიალექტიკის სრულყოფილად ცოდნას დამსახურებად უთვლიდა. წმ. ბასილი დიდი ამ ცოდნით აქარწყლებდა ქრისტიანობის მოწინააღმდეგეთა ფილოსოფიურ მსჯელობებს. საერთოდ, წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველი არ სცემდა პატივს მათ, ვინც აგდებით ეკიდებოდა განსწავლულობას. თუმცა, გამოსცა რა ცნობილი სიღრმისეული განჭვრეტილი სწავლება სამების შესახებ სახელწოდებით „სიტყვანი წმიდა სამებაზე“, თავისთავზე შენიშნა: „ამრიგად, რამდენადაც შესაძლებელია მოკლედ, დოგმატურად და არა განჭვრეტით, მესათხევლის და არა არისტოტელეს მეთოდით, სულიერებით და არა ცბიერებით, ეკლესიის და არა ბაზრობის წესებით გადმოგცემთ ჩვენს კეთილად ბრძნობას“ 6.
დოგმატური ღვთისმეტყველების კურსი იყოფა ორ ძირითად ნაწილად. ესენია:
ა. სწავლება თავად ღმერთზე;
ბ. სწავლება ღმერთზე მისი, როგორც სამყაროს შემოქმედის, განმგებლის, გამომხსნელისა და სამყაროს მსაჯულის გამოცხადებათა თანახმად.