ყოვლადწმიდა სამების სამივე ჰიპოსტასი არსით ერთი და იგივეა. თითოეულ მათგანს აქვს საღვთო სავსება - უკიდეგანო და განუზომელი. სამივე ჰიპოსტასი თანაბრად დიდებული და თაყვანსაცემია.
რაც შეეხება ყოვლადწმიდა სამების პირველი პირის საღვთო სისავსეს, ეკლესიის ისტორიას არ ახსოვს ამის უარმყოფელი ან დამაკნინებელი ერეტიკოსები, მაგრამ მამა ღმერთის შესახებ ნამდვილი ქრისტიანული სწავლებისაგან გადახრები კი გვხვდება. ძველ დროს გნოსტიკოსებისგან შემოიჭრა და უფრო მოგვიანებით, XIX საუკუნის პირველი ნახევრის ე.წ. იდეალისტური ფილოსოფიის (ძირითადად შელინგის) ზეგავლენით ისევ აღმოცენდა სწავლება ღმერთზე, როგორც აბსოლუტზე. ამ სწავლების თანახმად ღმერთი უსასრულოდ დაშორებულია ყოველგვარი შეზღუდულისა და დროებითისგან (თვით სიტყვა „აბსოლუტი“ განდგომილს ნიშნავს), ამიტომაც მას სამყაროსთან უშუალო კავშირი არ შეიძლება ჰქონდეს და ამისთვის შუამავალი სჭირდება. ამგვარად ცნება „აბსოლუტი“ უახლოვდება მამა ღმერთის, ხოლო „შუამავალი“ - ძე ღვთისას სახელს. ასეთი წარმოდგენა სრულიად მიუღებელია ქრისტიანული, წმიდა წერილის სწავლებისათვის, რომლის მიხედვითაც, ღმერთი ახლომყოფია სამყაროსთვის: „ღმერთი სიყუარული არს“ (ინ. 4,8). „რამეთუ ესრეთ შეიყუარა ღმერთმან (მამა ღმერთმან) სოფელი ესე, ვითარმედ ძეცა თვსი მხოლოდშობილი მოსცა მას, რაითა ყოველსა რომელსა ჰრწმენეს იგი, არა წარწყმდეს, არამედ აქუნდეს ცხორებაჲ საუკუნო“ (ინ. 3,16). მამა ღმერთი ძისა და სულისაგან განუყოფლად სამყაროს შემოქმედი და მისი მარადიული განმგებელია. წმიდა წერილში ძეს შუამავალი იმიტომ ეწოდა, რომ ადამიანური ბუნება მიიღო, თავისთავში ღვთაებრივი შეაერთა კაცობრივთან, მიწიერი - ზეციურთან, და არა იმიტომ, თითქოს ძე აუცილებელი შემაკავშირებელი საწყისი იყოს სამყაროსგან უსასრულოდ დაშორებულ მამა ღმერთსა და შექმნილ, დასრულებად სამყაროს შორის.
ეკლესიის ისტორიაში წმიდა მამები დოგმატურ საკითხებთან დაკავშირებულ მთავარ სამუშაოს ყოვლადწმიდა სამების მეორე და მესამე ჰიპოსტასთა ერთარსობის, საღვთო სისავსისა და თანადიდებულების ჭეშმარიტების დამკვიდრებაში ხედავდნენ.
მამა ღმერთისა და ძე ღმერთის ერთარსობა, თანასწთრობა და თანადიდებულება
ადრექრისტიანულ პერიოდში, როდესაც ყოვლადწმიდა სამების დოგმატის მკაცრი ტერმინოლოგიური ფორმულირება არ არსებობდა, იყო შემთხვევები, როცა მართლმადიდებლური ცნობიერების ერთგულმა საეკლესიო მწერლებმაც კი გამოიყენეს ნაწილობრივ არაზუსტი, ყოვლადწმიდა სამების პირთა თანასწორობის დასამტკიცებლად გამოუსადეგარი გამოთქმები. ამ მოვლენას ძირითადად იმით ხსნიდნენ, რომ ეკლესიის მწყემსნი ხანდახან ერთიდაიმავე ტერმინს განსხვავებულ ცნებებად მოიაზრებდნენ ხოლმე. ცნება „არსებას“, „არსს“ (ბერძნ. ούσια) ყველა თითქმის ერთნაირად იგებდა, მაგრამ რაც შეეხება ცნებას - „პირი“, მას სხვადასხვანაირად გამოხატავდნენ (ύπόστασις, πρόσωπον). გაუგებრობას იწვევდა სიტყვა ,ჰიპოსტასი“: ერთნი ამ ტერმინით აღნიშნავდნენ ყოვლადწმიდა სამების ერთ-ერთ პირს, მეორენი „არსებას“. ეს გარემოება ართულებდა ურთიერთგაგებას, სანამ წმიდა ათანასე დიდის წინადადებით არ დადგინდა, რომ სიტყვა „ჰიპოსტასი“ ერთმნიშვნელოვნად აღექვათ, როგორც „პირი“.
ადრექრისტიანულ პერიოდში იყვნენ ერეტიკოსები, რომლებიც შეგნებულად უარყოფდნენ, ან აკნინებდნენ ძე ღვთისას ღმერთობას. ამგვარი ერესები მრავლად იყო და დროდადრო ეკლესიაში დიდ შფოთსაც იწვევდა. მოციქულთა ეპოქაში ასეთი ერეტიკოსები იყვნენ ებიონიტები (ერეტიკოს ებიონის სახელიდან). ძველ მამათა გადმოცემით, მათ წინააღმდეგ დაწერა თავისი სახარება წმ. იოანე ღვთისმეტყველმა. III საუკუნეში აღმოცენდა პავლე სამოსატელის ერესი, რომელიც ამავე საუკუნეში ანტიოქიის ორ კრებაზე იქნა მხილებული.
მაგრამ ყველაზე საშიში იყო IV საუკუნის ის ერესი, რომლის შემქმნელი ალექსანდრიელი მღვდვლი არიოზი იყო. მისი სწავლებით სიტყვამ, ანუ ძე ღვთისამ მყოფობის დასაბამი თუმცა უწინარესად, მაგრამ მაინც დროში მიიღო. ამ ერესის მიხედვით, ძე ღვთისა ქმნილებაა და შემდეგ მის მიერ შექმნა ღმერთმა ყოველივე. იგი ძედ ღვთისად იწოდა, როგორც ქმნილ სულთაგან ყველაზე სრულყოფილი და აქვს მამისაგან განსხვავებული, არაღვთაებრივი ბუნება.
არიოზის ამ ერეტიკულმა სწავლებამ მთელი ქრისტიანული სამყარო ააღელვა, რადგან მრავალი მიიზიდა. მის წინააღმდეგ 325 წელს მოწვეულ I მსოფლიო კრებაზე ეკლესიის 318 მღვდელმთავარმა ერთსულოვნად აღიარა ძველი მართლმადიდებლური სწავლება და დაგმო არიოზის ცრუმოძღვრება. კრებამ საქვეყნოდ განუცხადა ანათემა მათ, ვინც ძე ღვთისას არსებობას დაუსაბამოდ არ მიიჩნევდა, ვინც ამტკიცებდა, რომ იგი ქმნილია და მამა ღმერთისაგან განსხვავებული ბუნება აქვს. კრებამ შეადგინა სარწმუნოების სიმბოლო (მრწამსი), რომელიც შეივსო დ დამტკიცდა II მსოფლიო კრებაზე. კრებამ მრწამსში შეტანილი სიტყვებით „ერთარსი მამისა“ გამოხატა მამა ღმერთისა და ძე ღმერთის თანაარსობა და თანადიდებულება.
კრებათა დადგენილებების მიღების შემდეგ არიანული ერესი სამ მიმართულებად გაიხლიჩა და კიდევ რამდენიმე ათწლეულს იარსება. იგი ზედმიწევნით განხილული და უარყოფილია ადგილობრივ კრებებზე და IV და ნაწილობრივ V საუკუნის ეკლესიის ისეთ დიდი მამათა თხზულებებში, როგორებიც არიან წმ. ათანასე დიდი, ბასილი დიდი, გრიგოლ ღვთისმეტყველი, იოანე ოქროპირი, გრიგოლ ნოსელი, ეპიფანე კეიპრელი, ამბროსი მედიოლანელი, კირილე ალექსანდრიელი და სხვანი. მაგრამ ამ ერესის სული შემდგომაც პოულობდა თავის ადგილს როგორც შუა საუკუნეების, ისე ახალი დროის ცრუსწავლებებში.
არიანელთა მსჯელობების საპასუხოდ წმიდა მამებმა უყურადღებოდ არ დატოვეს წმიდა წერილის არც ერთი ადგილი, რომლებიც ერეტიკოსებს ძისა და მამის უთანასწორობაზე თავიანთი შეხედულების გასამართლებლად მოჰყავდათ. წმიდა წერილის იმ გამონათქვამთა განხილვისას, რომლებიც თითქოსდა ძის მამისადმი უთანასწორობაზე მიუთითებენ, მხედველობაში მისაღებია შემდეგი გარემოქბანი:
ა. უფალი იესო ქრისტე არა მარტო ღმერთია, არამედ განკაცებული ღმერთი და ასეთი ციტატები შესაძლოა მის კაცობრივ ბუნებას ახასიათებდეს;
ბ. მან, როგორც ჩვენმა გამომსყიდველმა კეთილნებობით დაიმდაბლა თავი ამა სოფლად ცხოვრების დროს. „არამედ თავი თჳსი დაიმდაბლა... და იქმნა იგი მორჩილ ვიდრე სიკუდილადმდე“ (ფილიპ. 2,7-8). ამიტომ მაშინაც კი, როცა „უფალი თავის ღმერთბაზე ლაპარაკობს, იგი მამისადმი მორჩილია, როგორც მისგან მოვლენილი და მისი ნების აღმსრულებელი. მაცხოვარი მორჩილების მაგალითს გვაძლევს: იგი ერთარსია და თანადიდებული მამისა, მაგრამ მორჩილია, როგორც ძე. ასეთი დაქვემდებარებითი ურთიერთობა ეხება არა საღვთო არსებას („უსია“), არამედ ღვთაებრივი პირის მოქმედებას სამყაროში; მამა მომვლინებელია, ძე მოვლინებული. ეს სიყვარულის მორჩილებაა.
ზუსტად ამასვე აღნიშნავს მაცხოვრის სიტყვები წმ. იოანე მახარებლის სახარებაში: „რამეთუ მამაჲ ჩემი უფროჲს ჩემსა არს“ (ინ. 14,28). საყურადღებოა, რომ ეს მან მოწაფეებს გამოსათხოვარი საუბრისას უთხრა, საღვთო სისავსისა და ძისა და მამის ერთარსობის გამომხატველი სიტყვების შემდეგ: „უკუეთუ ვისმე უყუარდე მე, სიტყუანი ჩემნი დაიმარხნეს და მამამანცა ჩემმან შეიყუაროს იგი და მოვიდეთ მისა და მის თანა დავადგრეთ“ (ინ. 14,23). ამ ფრაზაში მაცხოვარი თავისთავსა და მამას აერთიანებს ერთ სიტყვაში „მოვიდეთ“ და ორივეს სახელით ლაპარაკობს. მაგრამ როგორც მამისაგან ამა სოფლად მოვლინებული (ინ. 14,24), თავისთავს მას უქვემდებარებს.
როდესაც უფალმა ბრძანა: „ხოლო დღისა მისთვს და ჟამისა არაჳნ იცის, არცა ანგელოზთა ცათა შინა, არცა ძემან, არამედ მამამან“ (მარკ. 13,32), აქ მან თავისთავი კეთილნებობით დაიმდაბლა. ღვთაებრივი ბუნებით ყოვლისმცოდნემ ადამიანურ უმეცრებამდე დაიდრიკა თავი. ასე განმარტავს ამ სიტყვებს წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველი11.
„მამაო ჩემო, უკუეთუ შესაძლებელ არს, თანა-წარმხედინ ჩემგან სასუმელი ესე; ხოლო არა ვითარ მე მნებავს, არამედ ვითარცა შენ“ (მთ. 26,29) - აქ მაცხოვარმა თავისთავში ადამიანური ხორცის უძლურება დაგვანახა, ამასთან კაცობრივი ნება შეუთანხმა თავისსავე საღვთო ნებას, რომელიც მას და მის მამას ერთი აქვთ12. ეს ჭეშმარიტება ასახულია იოანე ოქროპირის ლიტურგიის ევქარისტიული კანონის სიტყვებში ძე ღვთისა - კრავის შესახებ: „რომელი იგი მოვიდა რა, ყოველი ჩუენთვის განგებულება სრულჰყო, ღამესა, რომელსა მიეცემოდა, უფროსღა მისცემდა თავსა თვსსა ცხოვრებისათვის“.
ჯვარზე გაკრული უფლის ღაღადება: „ღმერთო ჩემო, ღმერთო ჩემო! რაჲსათვს დამიტევე მე?“ (მთ. 27,46) მთელი კაცთა მოდგმის სახელით იყო ნათქვამი. უფალი ამა სოფლად იმისთვის მოვიდა, რომ კაცობრიობასთან ერთად განეცადა მისი დანაშაული, ღვთისაგან დაშორება და განდგომა, როგორც ესაია წინასწარმეტყველი ამბობს: „ესე გუემულებათა ჩუენთა იტვირთავს და ჩუენ ძლით ლმობილ არს...“ (ეს. 53,4). მაცხოვრის სიტყვების ამგვარი განმარტება წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველს ეკუთვნის.
აღდგომის შემდგომ, ზეცად ამაღლების წინ, უფალმა უთხრა მოწაფეებს: „...აღვალ მამისა ჩემისა და მამისა თქუენისა, ღმრთისა ჩემისა ღა ღმრთისა თქუენისა“ (ინ. 20,17). ანუ მისი ნათქვამის მიხედვით, თავისი ერთობა მამასთან და მოწაფეთა ურთიერთობა ზეციურ მამასთან ერთი და იგივე არ არის. ამიტომ თქვა ხაზგასმით: „მამისა ჩემისა და მამისა თქუენისა“ და არა „მამისა ჩუენისა“. ღმერთი მამაა ძისა არსობრივად, ჩვენი კი მადლისმიერად13. იესო ქრისტეს სიტყვებიდან ვხვდებით, რომ ზეციური მამა ჩვენთან ახლა უფრო ახლოს არის, ღმერთი, რომელიც მაცხოვრის მამაა ახლა ჩვენიც გახდა. ჩვენ კი მისი შვილნი შევიქენით მადლისმიერად. ეს აღსრულდა ქრისტეს ამა სოფლად ცხოვრების, ჯვარზე სიკვდილისა და აღდგომის წყალობით. „იხილეთ, რაბამი სიყუარული მომცა ჩუენ მამამან, რაჲთა შვილ ღმრთისა ვიწოდნეთ“ (I ინ. 3,1) - წერს იოანე მოციქული. აღასრულა რა საქმე ღვთის მიერ ჩვენი შვილებისა, უფალი ამაღლდა მამასთან როგორც ღმერთკაცი, ანუ არა მარტო ღვთაებრივი, არამედ ჩვენივე მსგავსი კაცობრივ ბუნებითაც. სიტყვებით: „ღმრთისა ჩემისა და ღმრთისა თქუენისა“ მაცხოვარმა შეგვაგონა, რომ კაცობრივი ბუნებით იგი სამუდამოდ შეგვიერთდა.
წმიდა წერილის ამ და სხვა მსგავს ადგილებს ზედმიწევნით განიხილავდნენ წმ. ათანასე დიდი14, ბასილი დიდი15, გრიგოლ ღვთისმეტყველი და ისინი, ვინც არიანელთა წინააღმდეგ წერდნენ.
წმიდა წერილში კიდევაც რომ იყოს ზემომოყვანილი მაგალითების მსგავსი ბუნდოვანი გამოთქმები მაცხოვარზე, იქვე მრავლადაა, შეიძლება ითქვას, უამრავია უფალ იესო ქრისტეს ღმერთობის დამადასტურებელი ადგილები. ამას მთლიანად სახარება ადასტურებს. აი, ცალკეულ ადგილებიდან ზოგიერთი, მხოლოდ უმთავრესი: ერთ ჯგუფში თავმოყრილია ძე ღვთისას ჭეშმარიტი ღმერთობის, მეორეში მამასთან მისი თანასწორობის, მესამეში კი მამისა და მისი ერთარსობის დამადასტურებელი ციტატები.
აუცილებელია გვახსოვდეს, რომ უფალ იესო ქრისტეს მოხსენიება ღმერთად (θεός) თავისთავად მიუთითებს მისი, როგორც ღვთაებრივი პირის, სისავსეზე. „ღმერთი“ (ლოგიკური, ფილოსოფიური თვალსაზრისით) შეუძლებელია იყოს „მეორეხარისხოვანი“, „უარესი“, შეზღუდული. ღვთაებრივი ბუნების თვისებები უცვალებელია და მოუკლებელი. თუ „ღმერთია“, ღმერთია მთლიანად და არა ნაწილობრივ. ამაზე მიუთითებს პავლე მოციქული, როდესაც ძის შესახებ საუბრობს: „რამეთუ მას შინა დამკვიდრებულ არს ყოველივე სავსებაჲ ღმრთეებისაჲ ხორციელად“ (კოლ. 2,9). ძე ღვთისა ღმერთია ჭეშმარიტი, იგი:
1. წმიდა წერილში პირდაპირ ღმერთად მოიხსენიება:
„პირველითგან იყო სიტყუაჲ და სიტყუაჲ იგი იყო ღმრთისა თანა და ღმერთი იყო სიტყუაჲ იგი“ - ესე იყო პირველითგან ღმრთისა თანა. ყოველივე მის მიერ შეიქმნა და თვნიერ მისა არცა ერთი რაჲ იქმნა, რაოდენი რაჲ იქმნა“ (ინ. 1,1-3);
„დიდ არს ღმრთისმსახურებისა საიდუმლოჲ: ღმერთი გამოჩნდა ხორცითა“ (I ტიმ. 3,16).
„ხოლო ვიცით, რამეთუ ძე ღმრთისაჲ მოვიდა და მომცა ჩუენ გონებაჲ, რაჲთა ვიცოდით ჩუენ ჭეშმარიტი ღმერთი და ვართ ჩუენ ჭეშმარიტისა თანა ძისა მისისა იესუ ქრისტესა, ესე არს ჭეშმარიტი ღმერთი, ცხორებაჲ საუკუნოჲ“ (I ინ. 5,20);
„ქრისტე ჴორციელად, რომელი იგი არს ღმერთი ყოველთა ზედა, კურთხეულ უკუნისამდე, ამინ“ (რომ. 9,5);
„უფალი ჩემი და ღმერთი ჩემი“ - თომა მოციქულის შეძახილი (ინ. 20,28).
„ეკრძალენით უკუე თავთა თქუენთა და ყოველსავე სამწყსოსა, რომელსა ეგე თქუენ სულმან წმიდამან დაგადგინნა მოღუაწედ და მწყსად ეკლესიასა უფლისა ღმრთისასა, რომელი მოიგო სისხლითა თჳსითა“ (საქმ. 20,28);
„სიწმიდით და სამართლით და ღმრთისმსახურებით ვცხოვნდებოდით, ამას სოფელსა და მოველოდით ნეტარსა მას სასოებასა და გამოჩინებასა დიდებასა დიდისა ღმრთისა და მაცხოვრისა ჩუენისა იესუ ქრისტესსა“ (ტიტ. 2,12-13). წოდება „დიდისა ღმრთისა“ რომ იესო ქრისტეს ეკუთვნის, შეიძლება დაერწმუნდეთ ბერძნულ ენაზე აგებული წინადადებიდან (საერთო წევრი τού სიტყვებისადმი „ღმერთი და მაცხოვარი“ - θεού και σωτηρος) და მოცემული თავის შინაარსიდან.
2. მხოლოდშობილად იწოდება:
„და სიტყუაჲ იგი ხორციელ იქმნა და დაემკვიდრა ჩუენ შორის, და ვიხილეთ დიდებაჲ მისი, დიდებაჲ ვითარცა მხოლოდ-შობილისა მამისა მიერ...“ (ინ. 1,14);
„რამეთუ ესრეთ შეიყუარა ღმერთმან სოფელი ესე, ვითარმედ ძეცა თჳსი მხოლოდშობილი მოსცა მას, რაჲთა ყოველსა რომელსა ჰრწმენეს იგი, არა წარწყმდეს, არამედ აქუნდეს ცხორებაჲ საუკუნო“ (ინ. 3,16).
მაგალითები მამისა და ძის თანადიდებულების შესახებ:
„მამაჲ ჩემი მოაქამომდე იქმს და მეცა ვიქმ“ (ინ. 5,17);
„რავდენსა იგი მამაჲ იქმს, მას ძე ეგრეთვე მსგავსად იქმს“ (ინ. 5,19);
„რამეთუ ვითარცა იგი მამაჲ აღადგინებს მკუდართა და აცხოვნებს, ეგრეცა ძე, რომელთა ჰნებავს, აცხოვნებს“ (ინ. 5,21);
„რაჲთა ყოველი პატივს-სცემდნენ ძესა, ვითარცა იგი პატივს-სცვმენ მამასა...“ (ინ. 5,23);
„რამეთუ, ვითარცა იგი მამასა აქუს ცხორებაი თავსა თვსისა თანა, ეგრეცა ძესა მოსცა, რაჲთა აქუნდეს ცხორებაჲ თაჳსა თჳსისა თანა“ (ინ. 5,26);
მამისა და ძის ერთარსობის შესახებ:
„მე და მამაჲ ერთ ვართ“ (εν εσμεσ) (ინ. 10,30);
„მე მამისა თანა ვარ და მამაჲ ჩემ თანა არს“ (ინ. 14,11; 10,38);
„და ჩემი ყოველი შენი არს და შენი ჩემი არს...“ (ინ. 17,10);
საღვთო წერილი, აგრეთვე, ძე ღვთისას დაუსაბამობაზე მიანიშნებს: „მე ვარ ანი და ჵ, იტყჳს უფალი ღმერთი, რომელი არს და რომელი იყო და რომელი მომავალ არს, ყოვლისა მპყრობელი“ (გამოც. 1,8);
„და აწ მადიდე მე, მამაო, თავისა შენისა თანა დიდებითა მით, რომელ მაქუნდა წინაშე შენსა უწინარეს სოფლის დაბადებისა“ (ინ. 17,5);
ძის ყველგანმყოფობის შესახებ:
„და არავინ აღხდა ზეცად, გარნა რომელი იგი გარდმოვიდა ზეცით - ძე კაცისაა, რომელი არს ზეცათა შინა“ (ინ. 3,13);
„რამეთუ სადაცა იყვნენ ორნი, გინა სამნი შეკრებულ სახელისა ჩემისათჳს, მუნ ვარ მე შორის მათსა“ (მთ. 18,20);
მასზედ, რომ ძე ღვთისა სამყაროს შემოქმედია:
„ყოველივე მის მიერ შეიქმნა და თვნიერ მისა არცა ერთი რაჲ იქმნა, რაოდენი რაჲ იქმნა“ (ინ, 1,3);
„რამეთუ მის მიერ დაებადა ყოველივე ცათა შინა და ქუეყანასა ზედა, ხილულნი და არახილულნი, ანუ თუ საყდარნი, ანუ თუ უფლებანი, გინა თუ მთავრობანი, გინა თუ ჴელმწიფებანი - ყოველივე მის მიერ და მისა მიმართ დაებადა. და იგი თავადი არს ყოველთა წინა, და ყოველივე მის მიერ დამტკიცნა“ (კოლ. 1,16-17).
წმიდა წერილი ასევე ლაპარაკობს უფალ იესო ქრისტეს სხვა საღვთო თვისებათა შესახებაც.
რაც შეეხება წმიდა გადმოცემას, იგი სავსებით ნათლად ამტკიცებს, რომ პირველი საუკუნის ქრისტიანებში უფალ იესო ქრისტეს, როგორც ჭეშმარიტი ღმრთისადმი რწმენას საყოველთაო ხასიათი ჰქონდა. ეს ჩანს:
ა. ჯერ კიდევ ნიკეის კრებამდე თითოეული ადგილობრივი ეკლესიის მიერ მიღებულ მრწამსის სიმბოლოდან;
ბ. კრებათა ან მათი სახელით ეკლესიის მწყემსთა მიერ IV საუკუნემდე შედგენილ სარწმუნოების აღსარებებიდან;
გ. მოციქულთა მოწაფეთა და პირველი საუკუნეების ეკლესიის მასწავლებელთა ნაწერებიდან;
დ. იმ პირთა წერილობით დოკუმენტებიდან, რომელთათვისაც ქრისტიანობა მიუღებელი იყო. მათი ნაწერებიდან ვიგებთ, რომ ქრისტიანები თაყვანს სცემდნენ „ქრისტეს, ვითარცა ღმერთს“ (მაგ., პლინიუს უმცროსის წერილი იმპერატორ ტრაიანესადმი; ქრისტიანთა მტრის, მწერალ ცელსიუსისა და სხვათა მოწმობანი).
მამა ღმერთის, ძე ღმერთის და სულიწმიდის ერთარსობა, თანასწორობა და თანადიდებულება
ძველი ეკლესიის ისტორიაში ერეტიკოსთა მხრიდან ძე ღვთისას საღვთო ღირსებათა დაკნინებას ჩვეულებრივ თან სდევდა სულიწმიდის ღირსებათა დამცირებაც.
II საუკუნის ცრუმასწავლებელი, ერეტიკოსი ვალენტინი სულიწმიდაზე ამბობდა, რომ მისი ბუნება ანგელოზთა ბუნებისაგან არ განსხვავდება. ამგვარადვე ფიქრობდნენ არიანელებიც. სულიწმიდაზე სწავლების დამამახინჯებელ ერეტიკოსთა სათავეში იდგა IV საუკუნეში კონსტანტინოპოლის არქიეპისკოპოსის კათედრის მპყრობელი მაკედონიუსი. მას მიმდევრები ყოფილ არიანელთა და ნახევრად არიანელთა შორის გამოუჩნდნენ. მაკედონიუსი სულიწმიდას ძის ქმნილებად - და მამისა და ძის ქვეშევრდომად მიიჩნევდა. ეს ერესი ამხილეს ისეთმა წმიდა მამებმა, როგორებიც იყვნენ ბასილი დიდი, გრიგოლ ღვთისმეტყველი, ათანასე დიდი, გრიგოლ ნოსელი, ამბროსი მედიოლანელი, ამფილოქე იკონიელი, დიოდორე ტარსელი და ერეტიკოსთა მამხილებელი თხზულებების სხვა ავტორები. მაკედონიუსის ცრუსწავლება უკუგდებულ იქნა ჯერ ადგილობრივ, ბოლოს კი, კონსტანტინოპოლის II მსოფლიო კრებებზე. მართლმადიდებლობის დასაცავად II მსოფლიო კრებამ (381 წელი) მრწამსის ნიკეის სიმბოლო შემდეგი სიტყვებით შეავსო: „და სულიწმიდა, უფალი და ცხოველმყოფელი, რომელი მამისაგან გამოვალს, მამისა თანა და ძისა თანა თაყვანის-იცემების და იდიდების, რომელი იტყოდა წინასწარმეტყველთა მიერ“. ამასთან ნიკეა-კონსტანტინოპოლის სიმბოლოს მომდევნო წევრებიც დაამატა.
წმიდა წერილში სულიწმიდის შესახებ მრავალრიცხოვან მოწმობათაგან განსაკუთრებით საყურადღებოა ისეთი ადგილები, რომლებიც:
ა. ადასტურებენ ეკლესიის სწავლებას, რომ სულიწმიდა უპიროვნო ღვთიური ძალა კი არა, ყოვლადწმიდა სამების პირია;
ბ. ამტკიცებენ მის ერთარსობასა და თანასწორობას ყოვლადწმიდა სამების პირველ და მეორე პირთან.
პირველი სახის მაგალითებს (რომ სულიწმიდა პიროვნული საწყისის მატარებელია) განეკუთვნება მაცხოვრის მიერ მოწაფეებთან გამოსათხოვარი საუბრის დროს წარმოთქმული სიტყვები, სადაც უფალი სულიწმიდას ნუგეშინისმცემელს უწოდებს, რომელიც „მოვა“, „ასწავლის“, „ამხელს“: „ხოლო რაჟამს მოვიდეს ნუგეშინისმცემელი იგი, რომელი მე მოვავლინო თქუენდა მამისა ჩემისა მიერ, სული ჭეშმარიტებისაჲ, რომელი მამისაგან გამოვალს, მან წამოს ჩემთვის“ (ინ. 15,26) ,,...და მოვიდეს იგი და ამხილოს სოფელსა ცოდვისათვის და სიმართლისათვის და სასჯელისათვის; ცოდვისათვის ესრეთ, რამეთუ არა ჰრწმენა ჩემდა მომართ; ხოლო სიმართლისათვის, რამეთუ მე მამისა ჩემისა მივალ და არღარა მხედვიდეთ მე; ხოლო სასჯელისათვის, რამეთუ მთავარი იგი ამის სოფლისაჲ დასჯილ არს“ (ინ. 16,8-11).
სულიწმიდაზე, როგორც პირზე, ნათლად ლაპარაკობს პავლე მოციქული, როდესაც მსჯელობს მისგან მიღებული სიბრძნის, რწმენის, კურნების, სასწაულქმედების, ენათა გარჩევისა თუ განმარტებისა და სხვა ნიჭებზე. იგი ასკვნის: „ხოლო ამას ყოველსა შეეწევის ერთი და იგივე სული, განუყოფს თითოეულად კაცად-კაცადსა, ვითარცა ჰნებავს“ (I კორ. 12,11).
სულიწმიდაზე, როგორც ღმერთზე, საუბრობს პეტრე მოციქული, როდესაც თავისი მამულის საფასურის დამმალავ ანანიას მიმართავს: „რაჲსათჳს აღავსო გული შენი ეშმაკმან ცრუებად სულისა წმიდისა... არა ეცრუვე შენ კაცსა, არამედ ღმერთსა“ (საქმ. 5,3-4).
სულის, მამისა და ძისა ერთარსობასა და თანადიდებულებაზე მიუთითებს შემდეგი ადგილები:
„...ნათელს სცემდით მათ სახელითა მამისაჲთა, და ძისაჲთა და წმიდისა სულისაჲთა“ (მთ. 28,19);
„მადლი უფლისა ჩვენისა იესუ ქრისტესი, და სიყუარული ღმრთისა და მამისა და ზიარება სულისა წმიდისა თქუენ ყოველთა თანა“ (2 კორ. 13,13).
ამ მაგალითებში ერთდროულად სახელდება ყოვლადწმიდა სამების სამივე პირი. თავად მაცხოვარმა სულიწმიდის საღვთო ღირსება შემდეგი სიტყვებით გამოხატა: „და რომელმან თქუას სიტყუაჲ ძისა კაცისათჳს, მიეტეოს მას; ხოლო რომელმან თქუას სულისა წმიდისათჳს, არა მიეტეოს მას არცა ამას სოფელსა, არცა მერმესა მას“ (მთ. 12,32).
თავად ღმერთის შიდაცხოვრების გასააზრებლად მიმართული ადამიანური აზრი იბნევა უსუსურობისაგან და მხოლოდ იმას აცნობიერებს, რომ განუზომელია და ამოუცნობი საღვთო სიდიადე. ხვდება, რაოდენ უსასრულო და გადაულახავია სხვაობა ქმნილებასა და ღმერთს შორის - იმდენად დიდი, რომ შედარებაზე ფიქრიც კი შეუძლებელია. სამყაროში ღმერთისა და მისეული ქმედებების შეცნობისაკენ მიმართული მორწმუნე ადამიანის აზრი ყველგან და ყველაფერში ღვთაებრივ ძალას, გონს, მადლსა და წყალობას ხედავს: „რამეთუ უხილავი იგი მისი დაბადებითგან სოფლისაჲთ ქმნულთა მათ შინა საცნაურად იხილვების...“ (რომ, 1,20).
ეკლესიური ადამიანი იხედება თავის სულში, ღრმავდება თავისთავში, ლოცვით იკრებს ყურადღებას და სულიერი ზრდის მიხედვით შემძლებელი ხდება, შეიგრძნოს ენით უთქმელი სიახლოვე უფლისა თავის ქმენილებასთან, განსაკუთრებით კი ადამიანთან.
დასასრულ, მორწმუნე ადამიანის სულიერ ხედვას წარმოუდგება უფსკრული - უკიდეგანო და ნათელი, თითოეული ჩვენგანისადმი ღვთიური, ზეაღმატებული სიყვარულისა. იგი გაცხადდა მაშინ, როცა ჩვენს გადასარჩენად ამა სოფლად ძე ღვთისა მოვიდა და ჯვარზე სიკვდილი იტვირთა.
დოგმატური ღვთისმეტყველების II ნაწილის მთავარი მიზანია ღვთაებრივი სიბრძნისა და სახიერების, მისი ახლომყოფობისა და სიყვარულის შეცნობა; აგრეთვე, იმ აუცილებელი ცოდნის მიღება, რაც ადამიანს ღმერთთან დაახლოებასა და გადარჩენისათვის სჭირდება.
ამრიგად, მეორე ნაწილში მოთხრობილია ღმერთზე, როგორც შემოქმედსა და განმგებელზე, ჩვენს მაცხოვარსა და განმწმენდელზე, სამყაროს მსაჯულზე.