„განდეგილის“ მიმომხილველები პოემის მხატვრულ სახეთა ახსნის მიზნით ხშირად მიმართავენ ხოლმე „მყინვარის“ მხატვრულ სახეზე დაკვირვებას „აჩრდილისა“ და „მგზავრის წერილების“ შესაბამის სახეებთან შეპირისპირების გზით. ამის შედაგად ისინი განსხვავებულ დასკვნებამდე მიდიან, მაგრამ თვით პრინციპი, რომ ესა თუ ის მნიშვნელოვანი მხატვრული სახე მთელი შემოქმედების ფონზე უნდა იქნას განხილული, თავისთავად სწორად მიგვაჩნია.
დავაკვირდეთ მყინვარის სახეს თავდაპირველად მოთხრობაში „მგზავრის წერილები“: „დიდებული რამ არის ეგ მყინვარი. ცისა ლაჟვარდზედ მოჩანდა იგი თეთრად და აუმღვრევლად. ერთის მუჭისოდენი ღრუბელიც არა ჰფარავდა მის მაღალ შუბლსა, მის ყინვით შევერცხლილს თავსა. ერთადერთი ვარსკვლავი, მეტად ბრწყინვალე ზედ დაჰნათოდა, ერთს ალაგს გაჩერებული, თითქო მყინვარის დიდებულს სახეს განუცვიფრებიაო.“ მყინვარის ეს აღწერილობა სავსებით შეესაბამება „აჩრდილის“ შესავალში წარმოჩენილ მის სურათს:
„აღმოჩნდა მთების ზემოდ მყინვარი
ცისა და ქვეყნის შუა დაკიდულ,
იგივ დიადი, იგივ მძვინვარი,
იგივ დიდებულ და დადუმებულ.“
მყინვარის ასეთსავე სურათს ვხედავთ „განდეგილის“ შესავალშიც:
„სადაც დიდებულ მთასა მყინვარსა
ორბნი, არწივნი ვერ შეჰხებიან,
სად წვიმა-თოვლნი ყინულად ქმნილნი
მზისგან აროდეს არა ჰდნებიან...“
ამ სამი სურათიდან ვიგებთ, რომ მყინვარი დიდებული, დიადი, თეთრი, მყუდრო და აუმღვრეველია. მას ცა ქუდად აქვს და დედამიწა ქალამნად. ცისა და ქვეყნის შუა არის დაკიდული, თითქოს მათი დამაკავშირებელია - ადამიანის ზეცასთან მიმაახლოვებელი. მაგრამ სამივეგან მყინვარის აღწერაში შემოდის ერთგვარი კონტრასტული ელფერი. „აჩრდილში“ ნათქვამია:
„ქვესკნელთ ძალთაგან იგი მთა მედგრად
ცის გასარღვევად აღმოზიდულა,
მაგრამ მის სრბოლა ცაში უეცრად
თითქო განგებით შეყენებულა.“
ესე იგი მყინვარს, რომელიც ცის გასარღვევად იყო ქვესკნელიდან ამოზიდული, არსებითი გარდატეხა განუცდია - მისი სრბოლა ცისკენ შეყენებულა. მას შემდეგ, რაც მაცხოვარმა თავისი სიკვდილით სიკვდილი დათრგუნა, მართალ ადამიანებს გზა გაეხსნათ ჯოჯოხეთიდან ზეცისაკენ, მაგრამ სასუფეველი იოლად არ მოიპოვება. მის დასამკვიდრებლად ამქვეყნიურ ცხოვრებაში დიდი ძალისხმევაა საჭირო. იგი, როგორც წმინდა წერილში წერია, „იიძულების“. პოემიდან ჩანს, რომ მყინვარს, რომელიც ცის გასარღვევად, ადამიანთა ასამაღლებლად და ზეცას „ამყვანებლად“ იყო ქვესკნელიდან აღმოზიდული, ანუ განასახიერებდა უფლისკენ მიმავალ გზას, ეს ფუნქცია დაუკარგავს. ამით არის გამოწვეული ის, რომ მზის სხივის დანათებაზე:
„ქვეყანას მშიშარს მის ფრთეთა ზვავი
დასცქერის რისხვით და მუქარებით, -
თითქო ელისო განკითხვის დღესა,
რომ იგრიალოს, წამოიქუხოს,
ხმელეთს დაეცეს, მერმედ ქვესკნელსა,
თვითც დაიღუპოს, ისიც დაღუპოს.“
იგივე აზრი უნდა იყოს ჩადებული განდეგილის სიუჟეტურ განვითარებაში. ეს ჩანს შემდეგი სტროფებიდან:
„განსულან ამა ქვეყნით მამანი
და ტაძარი ღვთის გაუქმებულა...“
„აწ შორის ნანგრევთ და ნატამალთა
მარტო ქარიღა დადის და ქშუის
და გამომფრთხალი ჭექა-ქუხილით
მუნ შეხვეწილი ნადირი ღმუის.“
„აჩრდილშიც“ აშკარად ჩანს, რომ მყინვარი სხვაგვარი იყო და სხვაგვარი გახდა - რომ მისი წარსული და აწმყო კონტრასტულად უპირისპირდება ერთმანეთს. რისი სახე უნდა იყოს ეს მყინვარი თუ არა საქართველოსი, რადგან აქ სუფევს მისი თანამდევი უკვდავი სული; რისი სახე უნდა იყოს დაცარიელებული, მიტოვებული, გაუქმებული ტაძარი - „ბეთლემი“ თუ არა ქართველთა სულიერად დაცლილი დღევანდელობისა, რომელიც იმავე „აჩრდილში“ სწორედ გაუქმებულ ტაძართან არი შედარებული:
„და ძესა შენსა დღეს არც კი სწამს შენი აღდგენა...
და დაუგდიხარ, ვით ტაძარი გაუქმებული...“
ამ ორი პოემის მხატვრულ სახეებში ჩადებულ ღრმა შინაარსს თუ გავიაზრებთ, სულ სხვაგვარად აღვიქვამთ მოთხრობა „მგზავრის წერილებში“ პოემების მსგავსად, მყინვარის დიდებულების აღწერის შემდეგ მისდამი წაყენებულ ბრალდება-საყვედურებს. ყურადღება მივაქციოთ, რომ მოთხრობაშიც, ისევე, როგორც „აჩრდილში“ პოეტი ფიზიკურად უყურებს მყინვარს - ე.ი, უყურებს როგორც სულიერი, ისე ფიზიკური თვალით. ფიზიკურად იგი ხედავს მის გარეგნულ სიდიადეს, სულიერად კი ჭვრეტს იმას, რომ მისი სრბოლა ცისკენ შეჩერებულია, მთავარი ფუნქცია ცასთან დაახლოვებისა, დაკარგული აქვს. ამრიგად ყველა საყვედური მიემართება დღევანდელ მყინვარს: „მყინვარი!.. დიდებულია, მყუდრო და მშვიდობიანი, მაგრამ ცივია და თეთრი. დანახვა მისი მაკვირვებს და არ მაღელვებს, მაციებს და არ მათბობს, - ერთი სიტყვით მყინვარია. მყინვარი მთელის თავის დიდებულებით საკვირველია და არა შესაყვარებელი. აბა რად მინდა მისი დიდება? ქვეყნის ყაყანი, ქვეყნის ქარიშხალი, ქროლვა, ქვეყნის ავ-კარგი მის მაღალს შუბლზედ ერთ ძარღვსაც არ აატოკებს. ძირი თუმცა დედამიწაძედ უდგა, თავი კი ცას მიუბჯენია, განზედ გამდგარა, მიუკარებელია. არ მიყვარს არც მაგისთანა განზედ გადგომა, არც მაგისთანა მიუკარებლობა.“ მყინვარი „უკვდავებისა და განცხრომის დიდებული სახეა. ცივია - როგორც უკვდავება და ჩუმია, როგორც განცხრომა. არა, მყინვარი არ მიყვარს, მით უფრო, რომ მიუკარებლად მაღალია. ქვეყნის ბედნიერების ქვაკუთხედი კი ყოველთვის ძირიდამ დადებულა, ყოველი შენობა ძირიდამ ამაღლებულა, მაღლიდამ კი შენობა არსად არ დაწყებულა.“ „არა, მყინვარი არ მიყვარს: მისი სიცივე ჰსუსხავს და სითეთრე აბერებს! მაღალიაო! რად მინდა მისი სიმაღლე თუ მე იმას ვერ ავწვდები და ის მე ვერ ჩამომწვდება. არა, არ მიყვარს მყინვარი.“
რას შეიძლება ნიშნავდეს ეს საყვედურები? რით აიხსნება, რა აზრია მათში ჩადებული? იქნებ „ცივია“ იმიტომ, რომ სიცოცხლის არსისაგან დაცლილია, „თეთრია“ იმიტომ, რომ ყინულის სუდარა აქვს გადაფარებული, „ყინულოვანია“ იმიტომ, რომ სინანულის ცრემლი აღარ ადნობს ამ ყინულებს. „არ მაღელვებს“ იმიტომ, რომ მოჩვენებითია, „მაციებს და არ მათბობს“ იმიტომ, რომ თავად ცივია. „საკვირველია“ იმიტომ , რომ გარეგნულად დიდებულია, მაგრამ „შესაყვარებელი არ არის“ იმიტომ, რომ ღვთიური მადლისაგან დაცლილია. „შუბლზედ ძარღვი არ აუტოკდება, განზედ გამდგარია და „მიუკარებელია“ იმიტომ, რომ დღევანდელი ადამიანისათვის მიუწვდომელია. ღვთის ღირსის გარდა სხვა ვერ შეჰბედავს, ღვთის ღირსობა კი ყველას დაკარგული აქვს.
სამჯერ ამბობს ილია: „არა, მყინვარი არ მიყვარს“, „არა, მყინვარი არ მიყვარს“, „არა, არ მიყვარს მყინვარიო“, თითქოს თავის თავსვე ეკამათება და ძალათი აჯერებს ამ უცნეურ სათქმელს, რომლის დაჯერება მართლა ძნელია. არ მიყვარსო ამბობს იმ თვალწარმტაც, მომხიბლველ სიმაღლეზე, სისპეტაკესა და სითეთრეზე, რომელიც მეტად ბრწყინვალე ვარსკვლავსაც კი აოგნებს, და ამბობს იმიტომ, რომ ხედავს, ეს ყველაფერი შინაარსისაგან დაცლილი გარეგანი ბრწყინვალებაა, გარეგნი სიდიადე, რომლითაც არ უნდა მოიხიბლო. საოცარი მხატვრული დატვირთვა აქვს მწერლის ამ სიტყვებს. მყინვარი ზოგადად საქართველოს წარსულისა და აწმყოს ერთიანი სახე უნდა იყოს, მაგრამ მყინვარი, რომელსაც პოეტი უყურებს და მიმართავს განხილულ ნაწარმოებებში, რა თქმა უნდა, მის დღევანდელობას განასახიერებს. გარეგანი დიდებულება მას წარსულიდან აქვს, მაგრამ აწმყოში ამ დიდებულების მხოლოდ აჩრდილადღაა ქცეული.
ამ მხატვრული სახის აღსაქმელად დაგვეხმარება ილია ჭავჭავაძის სტატია „მოკლე ბიოგრაფია ვახტანგ ვახტანგის ძის ჯამბაკურიან ორბელიანისა.“ ეს იყო ადამიანი, რომელსაც ილიას თქმით, სამშობლოს სიყვარულის გზიდან არასოდეს გადაუხვევია და რომელიც იყო უაღრესად ერთგული მისი წარსული სიდიადისა. ილიას მოჰყავს პოეტის ციტატა ლექსიდან „ძველი დმანისი“, სადაც ლირიკული გმირი დგას დმანისის დანგრეული ციხის, კოშკის და ტაძრის - „მამა-პაპათა ისტორიის წმინდა რვეულთა“ წინაშე და ამბობს:
„ვდგავარ თქვენს წინა თავმოხრილი, ფიქრით მოცული,
ვდგავარ და ფიქრში მიახლდება, რაც არს წარსული;
მაგრამ რისთვისა და რად მინდა მის მოგონება,
რაც რომ ყოფილა, წარსულა და აღარ იქნება,
რაც ფიქრს აწუხებს, გულს აკვნესებს და სულსა სტანჯავს,
რაც რომ მდიდარსა ფანტაზიას და ზღაპარსა ჰგავს?!..
განჰქრი დმანისო და დაინთქე უფსკრულსა შინა,
ჩემს სატანჯველად რომ არ იდგე ჩემს თვალთა წინა!“
ციტირებულ ლექსს ილია ასეთ კომენტარს უკეთებს: „ჩვენს მგოსანს უყვარს წარსულის დიდების ამბები, უყვარს, მაგრამ რაკი ჰხედავს, რომ ის დიდება აღარ არის და მის სანაცვლოდ წარმომდგარა ახალი შენობა, რომლის კირსა და ქვას, ვით სუსტს ასულს, არც ძალა აქვს და არც ღონე“, გულამოსკვნით მოთქვამს:
„მაგრამ რად გვინდა მის ამბვი, რაც არს აღარა,
რაც თვალთ წინა გვაქვს, გულსაკლავად ისიცა კმარა.“
ამ ბოლო სიტყვებს ილია ასე განგვიმარტავს, ქვეყანას გარდახდენილი ჭირი და ვაივაგლახი, „როგორც უკვე გარდასული ამბავი, ისე არა სწვავს ადამიანის გულს, როგორც გარდასული ბედნიერება და დაკარგული დიდება. იმ იმედის გარდასვლას და დაკარგვას იმ უმწვერვალეს ტკივილამდე მიჰყავს ჩვენი პოეტი, როცა ყოველივე გრძნობა დუმდება, სასოებას ადგილი აღარა აქვს და საცა მარტო სასოწარკვეთილებაღა ჰღაღადებს თავის საშინელის ზარითა.“
მყინვარი, რომელსაც ილია შეჰყურებს, ფაქტიურად ასევე „არს აღარა“, ასევე „ფანტაზია“ და „ზღაპარია“, რადგან შინაგანად, სულიერად დანგრეულია. ამიტომ ვახტანგ ორბელიანის მსგვსად, რომელიც თავის საყვარელ დმანისს შესძახებს: „განჰქრი, დაინთქე უფსკრულსა შინაო“, ილიაც სამგზის ამოიძახებს: „არა, მყინვარი არ მიყვარსო.
ილიას არ უყვარს მყინვარის მოჩვენებითი და მაცდუნებელი სიდიადე, რომელიც რეალური შინაარსისაგან დაცლილია. “შვილმა უნდა იცოდეს, სად და რაზედ გაჩერდა მამა, რომ იქიდამ დაიწყოს ცხოვრების უღლის წევა. შვილს უნდა გამორკვეული ჰქონდეს, რაში იყო მართალი და კარგი მისი მამა, რაში იყო შემცდარი, რა ავი მიაჩნდა კეთილად და რა კეთილი - ავად, რა უმართავდა ხელს, რა აბრკოლებდა, რისთვის ირჯებოდა და მხნეობდა, და რისთვის და რაში უქმობდა. უამისოდ თითონ შვილი, რაც გინდა მხნე და გამრჯელი იყოს, უხორთუმო სპილოს ეგვანება, დავით გურამიშვილისა არ იყოს...“ წერდა ილია სტატიაში „ერი და ისტორია“ 1888 წელს. მართალია, ერის დიდი წინაპარი ნამდვილად იდგა მყინვარის სიმაღლეზე, მაგრამ შემდგომმა თაობებმა ის სიმაღლეები დაკარგა, მომავალს კი პირდაპირ წარსულზე ვერ დააშენებ. ნამდვილი მამულიშვილი თავს არ იტყვილებს მიუღწეველი ოცნებებით და ცდილობს რეალურად რისი გაკეთებაც არის შესაძლებელი, ის დაისახოს ამოცანად. ამის დანახვაში კი მას ეხმარება ისტორიული გამოცდილება. „რომელია სიმაგრე ჩვენის ცხოვრებისა და რომელი სიფუყე და სისუსტე. ამას ხსნის და გვითარგმნის ხოლმე მარტო ისტორია, და თუ იგი დავივიწყეთ, მაშინ დაგვივიწყნია ჩვენის ცხოვრების სათავეც, ჩვენის ცხოვრების ფესვი, ჩვენის ცხოვრების საძირკველი და თუ ასეა - რაღაზედ უნდა დავამყაროთ ჩვენი აწმყო, ჩვენი მერმისი?“ „ისტორია იგი დიდებული ტაძარია, საცა უწირვს ერთიან სულსა ერისას და საცა აღუმართავს ერს თავის დიდებულ და დიდბუნებოვან კაცთა უწმინდესნი ხატნი...“ ვკითხულობთ იმავე სტატიაში, როგორც ვხედავთ, ილია ერის წარსულის ხსოვნას აუცილებლად მიიჩნევს, მაგრამ იმ წარსულს უნდა ჰქონდეს კავშირი აწმყოსთან. ამის შესახებ იქვე წერია: „წარსული მკვიდრი საძირკველია აწმყოსი, როგორც აწმყო მომავლისა. ეს სამი სხვადასხვა ხანა, სხვადასხვა ჟამი ერის ცხოვრებისა ისეა ერთმანეთზედ გადაბმული, რომ ერთი უმეოროდ წარმოუდგენელი, გაუგებარი და გამოუცნობია...“ იმისთანა ერს, რომელსაც ჰქონია ისტორია და დაუვიწყია, არა აქვს „მკვიდრად მოკიდებული ფეხი არსებობისათვის საჭიდაოდ, იმიტომ, რომ, რა იყო - ის დავიწყებული აქვს და, მაშასადამე, რა არის - არც ის იცის. არ იცის რა გაიმაგროს, რისთვის გაიწიროს თავი, რას გამოესარჩლოს და რას არა. ფეხ-ქვეშ გამოცლილი აქვს ის მაგარი მიწა, იგი ტანი თავის ვინაობისა, რომელსაც ისტორია შეადუღებს ხოლმე მამა-პაპათა ნაღვაწ-ნამოქმედარისაგან საშვილიშვილოდ ფეხმოსაკიდებლად და მოსამაგრებლად. იგი დიდება, იგი სახელი, რომელსაც ამისთანა ერი შეინარჩუნებს ხოლმე წარსულისაგან თავის გულში, თავის სამღერალსა და საგალობელში, თავის ზღაპრებსა და მოთხრობებსი, მართალია ბევრს ანუგეშებს ხოლმე ჭირსა და ლხინში, მაგრამ, რაც დრო მიდის, ეგ ნუგეშიც, ისტორიის დავიწყებასთან ერთად, ნელდება და თანდათან ჰქრება, იმიტომ, რომ სამღერალსა და საგალობელში, ზღაპრებსა და მოთხრობებში ჩარჩენილნი სახსოვარნი, ისტორიის დავიწყების გამო მართალს აღარა ჰგვანან და უაზრო და უსაგნო ზღაპრებადღა გარდაიქცევიან, როგორც მთქმელის, აგრეთვე გამგონის თვალშიაც. ამის გამო ამ სახსოვარში ის ცეცხლმოსაკიდებელი ძალღონე აღარ არის, რომელიც კაცს ააფეთქებს ხოლმე მოქმედებისა და გარჯისათვის, და რაკი ეს არ არის, ყოველი ეს განძი და საუნჯეც კი წარსულისაგან გადმოლოცვილი, ამაოა და ფუჭი ერის გამხნევებისათვის, ერის დღეგრძელობისათვის.“ აი. ასეთ ამაოდ ქცეულ განძად არის ქართველთათვის ქცეული ის მყინვარი, რომელიც თავისთავად დიდებულების განსახიერებაა, მაგრამ აწმყოში დაცლილია შინაარსისაგან.
„...მეც წარტყვევნილვარ წარსულ დღეთა შენთა ნატვრითა...“
ამბობს პოემა „აჩრდილში“ საქართველოს თანამდევი უკვდავი სული და ამგვარი ფიქრი მართლაც წარტყვევნაა, ამაოა თუ მას არ ახლავს რეალობის შეგრძნება და ფიქრი მომავალზე, მაგრამ აქ ეს ყველაფერი სრულყოფილად არის. „აჩრდილში“ და „განდეგილში“ მწერლის მიერ დასახული მიზანი ერთნაირია - ერის ამაღლება „მცნების ნათლით“ და დაცარიელებული ბეთლემის გამოცოცხლება.
ვახტანგ ორბელიანისადმი მიძღვნილი ილიასეული სტატია იმის ახსნაშიც დაგვეხმარება, თუ რას ნუშნავს მყინვარის კატეგორიული დუმილი - „იგივ მდუმარი“, როგორც „აჩრდილშია“ ნათქვამი. დუმილს იწვევს ხოლმე დაცემის შემდეგ სასოების დაკარგვა და უიმედობა. აი, რას ვკითხულობთ ამ სტატიაში: „...მეთვრამეტე საუკუნის თავზარმა და მეცხრამეტის პირველი წლების წეწვა-გლეჯამ საქართველოს ერი მოჰღალა, ქანცი გაუწყვიტა, თავისთავის იმედიც კი დააკარგვინა და, რასაკვირველია, რომ როცა შემთხვევა მიეცა, ერმა თავი თითქო მოსვენებას მისცა და თითქმის ხმაამოუღებლივ დაემორჩილა ახლად მოვლინებულ სვე-ბედსა... თვითვეული ცალკე კაცი და მთელი საზოგადოება საერთოდ თავბრუდასხმულსავით გარინდებული იყო და საქვეყნოდ ხალისი, არცა ღონე არ გამოუჩენია არც უკან მიხედვისათვის, არც წინ დანახვისათვისა, თითქო დიდი ნისლი მოხვევიათ და ელიან, აცა გადიყრისო.“ აი, ამ ნისლით დაბურულს ვხედავთ სწორედ მყინვარსაც:
„ცას გადაედვნენ შავნი ღრუბელნი,
ნისლში შთაცვივდნენ მთანი და ველნი...
საერთოდ, არა მარტო მყინვარის, ზოგადად მთის სახეს ილიას შემოქმედებაში მსგავსი ალეგორიული მნიშვნელობა აქვს - აწმყოში დაცარიელებული წარსული სულიერი სიმაღლეებისა. მყინვარის დუმილის მსგავსი მხატვრული აზრით უნდა იყოს დატვირთული მათი დუმილიც ან მწუხარე ბანი. ლექსს მეფანტურე ლეიტმოტივად გაჰყვება ასეთი სიტყვები:
„მაგრამ მხოლოდ მთა, ნაღვლით მზირალი, მას ყურს უგდებდა
და ჩამაფიქრველ, მწუხარე ხმით ბანს გამოსცემდა.“
რატომ უსმენდა მეფანტურეს მხოლოდ ეს ნაღვლით მზირალი მთა ან რას ნიშნავს მისი მწუხარე ბანი თუ არა იმას, რომ ბრმა მომღერალი სწორედ მათ ამბავს, მათი წარსული სიდიადის ისტორიას ყვება დ ისინი თავიანთი ბანით უმოწმებენ. ამ მთის აწმყო ისე აღარ ჰგავს მის წარსულს, ისეა ქვეყანა გამოცვლილი, რომ მეფანტურეს თავადვე ახარებს მისი სიბრმავე და ამბობს:
„აწ მიხარის, რომე თვალნი
აწმყოსათვის ჩემნი ჩაქრენ.“
ასევე ჩამქრალი უნდა იყო აწმყოსათვის იმ მთის „თვალებიც“, რომლებიც ნაღვლით იმზირებიან, მაგრამ არ კი ჩანს, რომ რაიმეს ხედავდნენ.
ასევე „მთაი მდუმარი“ ისმენს ალაზნის ბუტბუტს პოემაში „რამდენიმე სურათი...“
„მის ბუტბუტს მარტო მთაი მდუმარი
დაფიქრებული ყურს მიუპყრობდა.“
წარსულიდან მომდინარე ალაზანი კი, როგორც ლექსიდან „ალაზანს“ ჩანს, სწორედ მთის ცრემლით ყოფილა შემდგარი, იმ ძველი, ადრინდელი მთისა, რომელსაც ჯერ არ ჰქონდა დაკარგული უნარი ცრემლთა დენისა. ამიტომ პოეტი ტკბილი წარსულის მოგონებას სწორედ ამ წყლის ტალღებში ეძებს და ამბობს:
„მდინარევ, ჩემის მშობლიურ მთის ცრემლით შემდგარო!..
დაგცქერ ჭმუნვითა და შენს წყალში ვეძებ ჩემს წარსულს...“
„რაც კი არს ჩემს წინ, მომაგონებს მას, რაც დავკარგეო“, ეუბნება პოეტი ალაზანს და აშკარაა, რომ იგივე გულისტკივილი იგულისხმება დიადი მთების დანახვისასაც.
მთის ცრემლებზე განსაკუთრებით თბილი და მონატრებით აღსავსე მოგონებაა ლექსში „ქართვლის დედას“:
„ქართვლის დედაო! ძუძუ ქართვლისა
უწინ მამულსა უზრდიდა შვილსა;
დედის ნანასთან ქვითინი მთისა
მას უმზადებდა მომავალ გმირსა...“
მთების სიდიადე ხატოვნად არის აღწერილი „ყვარლის მთებშიც“. ნიშანდობლივია, რომ უცხოეთში მიმავალი პოეტი სწორედ მთებს ემშვიდობება, როგორც მშობლიურის და მოსანატრებელის განსახიერებას, მაგრამ აქაც ვხედავთ სახეს დღევანდელი და არა ადრინდელი მთისას, რომლის სიდიადე, მართალია ყმაწვილ პოეტს „კანკალს“ და „ჟრჟოლას“ ჰგვრიდა, მაგრამ მოკლებული იყო უნარს - ნუგეში ეცა ლირიკული გმირისათვის. აი, როგორ მიმართავს მას პოეტი:
„თქვენ შეგჩიოდით, შეგტიროდით, თუმც კი იმ ჩემს ცრემლს,
როგორცა ეხლა, ისე მაშინ არ სცემდით ნუგეშს.“
მთის სახე რომ აწმყოში ერთგვარად ილუზორული და მოჩვენებითია, ამაზე მიგვანიშნებს ისიც, რომ ილიას არაერთ ნაწარმოებში ვხვდებით მათ არა რეალურ სახეს, არამედ სიზმრისეულ ჩვენებას ან აჩრდილს. ლექსში „სიზმარი“ ვკითხულობთ:
„მესიზმრა მშობელ ხვევნა მსურდა მთის
ქვეყნის მთა-ბარი; ჩემ ძველ ნაცნობის...“
მაგრამ ეს სიზმარია...
მეორე ლექსში „ელეგია“ პოეტი ამბობს:
„ვიდექ მარტოკა... და მთების ჩრდილი
კვლავ ჩემ ქვეყნის ძილს ეალერსება.“
როგორც ვხედავთ, აქაც „ძილი“ და კვლავ „ჩრდილია“, რადგან სულიერად მიძინებულ ქვეყანას დიადი მთების მხოლოდ ჩრდილი თუ შეეფერება. მათ რეალურ სახეს კი, უნდა ვიფიქროთ, ვიხილავთ, როცა ქვეყანა გაიღვიძებს. ასეა პოემა „აჩრდილის“ ეპილოგში:
„მცირეს ხანს შემდეგ გადიწმინდა ცა,
გგამოიღიმა ნათლად მთამაცა...“
პოემის „რამდენიმე სურათი...“ შესავალშიც - არა მთებს, არამედ მთების ჩრდილს ვხედავთ:
„სამშობლოს ცასა ბნელად გაშლილი
მწუხრის ზეწარი გადაეფარა
და მთვარის შუქზე მთებისა ჩრდილი
ალაზნის ველზედ წამოიხარა.“
არსებითად იმავე ჩრდილზეა ლაპარაკი ლექსში „ქართვლის დედას“:
„გაჰქრა ის დროცა!.. დიდმა ნაღველმა,
კირთების ქვეშე დაჩაგრულ ბედმა
სრულად მოგიკლა სიცოცხლის ძალა,
თვით შენი შვილიც ჩრდილად შესცვალა.“
ლექსში „სიზმარი“ ილია თავად განგვიმარტავს, რომ რეალობასა და ჩრდილს შორის დიდი ზღვარია. იგი წერს:
„განა ყვავილის
ჩრდილი თვით ყვავილს
რითმე ედრების?“
მაგრამ აქაც მხოლოდ ყვავილზე არ არის საუბარი. ამ „ჩრდილებისაგან“ თავის დაღწევა, მათი კვლავ რეალობად ქცევა შეიძლება ერთი გზით - შევწყვიტოთ უნდა ტირილი იმაზე, რაც დამარხულა და დაკარგულა და შევხედოთ მომავალს. წარსულის დავიწყება ცუდია, მაგრამ წარსულით ცხოვრებაც არ შეიძლება. საჭიროა, რომ ობიექტურად იქნას შეფასებული აწმყო და მასზე დაშენდეს მომავალი. სიმართლეს თვალებში უნდა შეხედო, აღიარო, რომ არა ხარ აწმყოში ის, რაც ოდესმე ყოფილხარ. ასე უფრო შესძლებ კვლავ მოპოვებას იმ სიმაღლეებისას. ჩვენი წარსული სიდიადე სარწმუნოებაზე იყო დაფუძნებული და მომავლის შენებაც მისი აღორძინებით უნდა იქნას დაწყებული. ლექსში „ქართვლის დედას“ ვკითხულობთ:
„აღზარდე შვილი, მიეც ძალა სულს,
საზრდოდ ხმარობდე ქრისტესა მცნებას...“
არსებითად იგივე აზრია გატარებული „აჩრდილშიც“.
მომავლის ბედს წარსული ვერ განსაზღვრავს, იგი აწმყომ უნდა გადაწყვიტოს. „მეფე დიმიტრი თავდადებულის“ შესავალში ბრმა მეფანტურე ახალგაზრდებს მიმართავს:
„რაც ვყოფილვართ, ის აღარ ვართ,
რაც ვართ, ის ნუღარ ვიქნებით...
ღმერთი გვიხსნის, თუ შვილთ მაინც
გზად და ხიდად გავედებით.“
ილიას თხზულებებში მთის სახის მხატვრულ დატვირთვას კარგად შენიშნავს ვახტანგ კოტეტიშვილი: „ეს მთები უბრალო გეოგრაფიული ნიშანი კი არ არის, არამედ მისი (პოეტის) პატრიოტული განცდების შესაკრები პუნქტია, საქართველოს ერთგვარი სიმბოლოო“, წერს იგი. (იხ. ქარტული ლიტერატურის ისტორია, XIX ს. თბ. 1959, გვ.354) „აჩრდილის ადრეულ ვარიანტში საინტერესოდ იყო ამ მთებთან დაპირისპირებული „ველის“ მხატვრული სახე. საქართველოს, რომელსაც აწმყოში რეალურად დაკარგული ჰქონდა სიმაღლე მთისა, პოეტი დაჟინებით „ველს“ უწოდებს:
„ველო, შენს თავზედ იყო მრავალი
ქუხილი, ტეხა, ბედისა გმობა...“
„ველო, გქონია შენც დრო კეთილი...“
„მშვენიერ ველო! შენზედ გაზდილ ხალხს
სად წაუღია, სად დაუმარხავს
იგი სიკეთე, იგი დიდება...“
პოემის იმავე რედაქციაში ამ მიმართვას ენაცვლება სიტყვები: „ტკბილო ქვეყანავ!“ ბოლო რედაქციაში კი მიმართვა უფრო კონკრეტიზირებულია: „საქართველოვ“, „ქართვლის სამკვიდროვ“ და „ქართლო“.
საყურადღებოა, რომ „აჩრდილის“ ადრეულ რედაქციაში „მთისა“ და „ველის“ სახეებს უპირისპირდება „კლდისა“ და „ხევის“ ალეგორიებიც. ნაწარმოებში „ველზე“ მცხოვრები ადამიანების შესახებ ვკითხულობთ:
„ვხედავ, მიადგნენ საშინელ კლდესა
წინა შედგა და შთახედა ხევსა,
და, რა იხილა საშინელება,
ისურვა მსწრაფლვე გამობრუნება,
მაგრამ უკანამ შურით ხელი ჰკრა
და წინა კაცი თვალთაგან გაქრა...“
ძმის დამღუპველსაც იგივე ბედი ეწია, მაგრამ ამჯერად სხვისგან:
„შურმა აღუნთო ამასაც გული
და როგორც ლომი, დამშიებული,
თავის ძმას ეცა და ორნივ ერთად
მაგრად ჩაკრულნი იმ საშინელ ხევს
შურისა გამო მიეცნენ სხვერპლათ!...“
იმ ალეგორიის შინაარსი, რაც „აჩრდილის“ ამ ვარიანტში ჰქონდა მწერალს, მოგვიანებით პირდაპირ გამოთქვა ლექსში „რა ვაკეთეთ, რას ვშვრებოდით...“ და ერთ პუბლიცისტურ წერილშიც: „თუ ოდესმე ან გული შეგვივარდება რაზედმე, ან ხელს გავანძრევთ როგორმე, ეგეც იმისთვის მოხდება ხოლმე, რომ ჩვენს მოძმეს გზა გადავუღობოთ, ორმო გავუთხაროთ და კლდეზე გადავჩეხოთ ხოლმე... უზარმაზარი თხრილია ჩვენ, ქართველების წინ და აინუნშიაც არ მოგვდის! ამ თხრილის პირას ვდგევართ და საკმაოა ხელი გვკრან და შიგ გადავიჩეხებით დედაბუდიანად... ისეთი ღრმაა ეს თხრილი, ისეთი უძირო. ვდგევართ და უღონოდა ვბზუით „მე ვარ და ჩემი ნაბადიო...“ და ამ ბზუილიდან არა გამოდის რა...“ ეს განსაცდელი, ეს კლდე, ხევი და თხრილი ამაოებათა სიღრმეა, ცოდვის უფსკრულია, სულიერი დაცემაა. მისი სიახლოვე გაელვების სახით ასევე ჩანს ლექსში „მწუხარება“:
„ესე უწყალოდ, გაწირული და დაშთომილი
ვეგდე მარტოკა უცხო ცისქვეშ დიდ კლდისა პირსა...“
თითოეული ამ მხატვრული სახის ურთიერთშეჯერებით მკაფიოდ იკვეთება ის აზრი, რომ ამ საშიშროების, ამ განსაცდელის წინაშე მდგომმა რაღაც უნდა იზრუნოს, რომ საფრთხეს გადაურჩეს. პირველ რიგში კი, ალბათ, უნდა გააცნობიეროს თვით საშიშროება, რომელიც ყველაზე მძაფრად ასახულია ლექსში “სიზმარი“ „ბნელი უფსკრულის“ სახით. სულიერი განწმენდის თითოეული ნაბიჯი ამ უფსკრულისაგან მოშორების მცდელობაა და ვინც ამ გზას ადგას, უფალი შეეწევა მას, როგორც წმინდა სამებისადმი აღსავლენ დილის ლოცვებში წერია: „უფსკრულსა შინა სასოწარკვეთილებისასა მდებარეთ“ აღგვადგენს „აღმსთობად და დიდებისმეტყველებად“ ძალსა თვისსა.
ეხლა დავუბრუნდეთ „მგზავრის წერილებს“ და გავიხსენოთ, რამ მოიტანა მოთხრობაში „მყინვარზე საუბარი და რა უსწრებდა მას წინ. რუსეთიდან სამშობლოსაკენ მომავალი პოეტი გზაში ხედავს უცხო მიწაზე „ნათრევ ლომს“ დამსგავსებულ თერგს და აღეძვრება ფიქრები მის მიერ ასევე უცხოეთში გატარებული ოთხი წელიწადის შესახებ - როგორი გახდა ის თავად „უცხო ნიადაგზედ გადარგული“, ხომ არ დაავიწყდა მშობლის ენა და გასაჭირი; რა გამოვა მისგან - „ბრწყინვალე მტევანი“ თუ „ძაღლყურძენა“? შესძლებს იგი თავისი უპირველესი ადამიანური ვალის - მამულის სამსახურის პირნათლად აღსრულებას? შესძლებს, რომ გულნატკენი, მტირალი, მგლოვიარე, დავრდომილი, უნუგეშო მისი ქვეყანა ფეხზე წამოაყენოს? ამ განცდებშია პოეტი და თან ეშინია, რომ ეს ამაღლებული ფიქრები მარტო ფიქრებად არ დარჩეს, როგორც ხშირად ხდება ხოლმე, და თავის თავს უსვამს კითხვას - ფიქრი კი, მაგრამ ჩემმა ქვეყანამ საქმე რომ მომთხოვოს, რეალურად რა უნდა ვქნაო. ამ ეპიზოდს ცვლის შეხვედრა რუს ოფიცერთან, რომელიც მთხრობელის თვალწინ დახატავს საქართველოს მომავლის მისეულ გეგმას. ასე შეეჯახება ერთმანეთს პოეტის ფიქრები სამშობლოს გულისტკივილის დაამებასა და ფეხზე წამოყენებაზე რეალურად მისალოდნელი მომავლის ამაზრზენ სურათს. ამის შემდეგ მწერალი ამოდის სტეფანწმინდას. იქ მის თვალწინ გადაიშლება საქართველოს მშვენირი სანახაობა - მყინვარი და თერგი. ეს იწვევს მასში ასოციაციას საქართველოს წარსულის აჩრდილთან და მის აწმყოსთან.
მყინვარისაგან განსხვავებით, რომელიც მაღალი, დიდებული, მაგრამ უმოქმედო, ფუნქციადაკარგულია, თერგი სახეა „ადამიანის გაღვიძებულის ცხოვრებისა“, „იმის მღვრიე წყალში სჩანს მთელის ქვეყნის უბედურების ნაცარტუტა“. ნაცრიანი წყალი თავიდან საშინლად მღვრიეა, მისი ნახარში - ნაცარტუტა კი თავადაც წმინდა და გამჭვირვალეა და სარეცხსაც ათეთრებს. ასევე მღვრიე თერგიც შეიძლება ნაცარტუტასავით გამწმენდელად იქცეს, ამით არის ამაღელვებელი და ღირსსაცნობი. თერგსაც ცალმხრივად, იდეალიზირებულად არ აღგვიწერს ავტორი. ჯერ გვეუბნება - ორპირი ყოფილა, „დევგმირული ხმა ჩასწყვეტია“, „დამდოვრებულა“, „მიმკვდარა“, თითქო ან „როზგქვეშ არის გატარებული, ან დიდი ჩინი მიუღიაო“, „საცა მისულა, იქაური ქუდი დაუხურავსო“, მაგრამ მწერალს თერგი ურჩევნია მყინვარს და ამის მიზეზი აი, რა არის - „ქვეყნის ბედნიერების ქვაკუთხედი კი ყოველთვის ძირიდამ დადებულა, ყოველი შენობა ძირიდამ ამაღლებულა, მაღლიდამ კი შენობა არსად არ დაწყებულა.“ ამიტომ ამბობს: მე, „როგორც ქვეყნის შვილს, თერგის სახე უფრო მმწონს, უფრო მიყვარსო“. იგი ერთგვარად განგვიმარტავს - როგორც ქვეყნის შვილსო, ქვეყნის დანგრეული შენობის განახლებისათვის ასე სჯობიაო, იმიტომ, რომ ქვეყნის ბედნიერების ქვაკუთხედის განახლება, მისი დაშენება ილუზორულ მყინვარზე შეუძლებელია. სხვა საქმე იქნებოდა, იგი რომ რეალურადაც ისეთი ყოფილიყო, როგორიც გარეგნულად ჩანდა. კარგია მყინვარის სიმაღლე, მაგრამ წარსულზე, აწმყოს გარეშე, მომავალს პირდაპირ ვერ დააშენებ. დღევანდელი მყინვარი კი სიმაღლის მხოლოდ გარეგანი სახეა, შინაგანად დაფუყული, გულგამოცლილი. წარსულსა და აწმყოს შუა ხიდი ჩატეხილია. ამიტომ ცდილობს პოეტი ჯერ ამ ხიდს აუშენოს ქვაკუთხედი, როგორც თავად ამბობს ერთ პუბლიცისტურ წერილში, „ქვაკუთხედი იმ ხიდს, რომელიც დროთა გარემოებამ ჩატეხა წარსულსა ადა აწმყოს შუა, რომლის ხელახლად გადებას შეუდგა დღევანდელი დღე.“ ამ მიზნით პოეტი ირჩევს არა „სვლაშეწყვეტილ“,„დადუმებულ“ მყინვარს, არამედ თერგს მთელი თავისი ვაითა და ვაგლახით, რადგან ის არის აწმყოს ერთადერთი ცოცხალი ძარღვი.
მყინვარი შედგა და ღვთისადმი აღვლენილი ლოცვა ქარის ქშუილმა და ნადირის ღმუილმა შეცვალა. თერგი კი მიმდინარეა და თავისი „საშინელი ხმაურობა“ „ბაყაყების ყიყინზე“ ჯერ არ შესცვლია.
აი, ამიტომ ილიამ ქვეყნის ბედნიერების ქვაკუთხედის განსაახლებლად აირჩია არა ზესწრაფვაშეწყვეტილი, შინაგანად დადაბლებული მყინვარი, არამედ თავისი გაღვიძებულობით ამაღლებული თერგი, მაგრამ არა იმიტომ, რომ მეორე ჯობდა პირველს, არამედ იმიტომ, რომ რეალურად ხელმისაწვდომი იყო. არის თუ არა რაიმე კავშირში ამ მხატვრულ სახეთა ჩანაფიქრი პოემა „განდეგილის“ დედააზრთან? ჩვენი ფიქრით - არის. ბერს ისეთივე სიწმინდისათვის ჰქონდა მიღწეული, როგორც ოდესღაც საქართველოს - მისი ლოცვა ღმერთთან მიდიოდა და მადლი ეძლეოდა მისგან. მაშინ მყინვარი მიუკარებელი არ იყო:
„დღედაღამ სულთქმა და ღაღადება
მოჰფენია კლდეს ყინულისასა,
და არ შემწყდარა მუნ ლოცვის ცრემლი,
ვითა ღელესა მას გლოვისასა.“
მაგრამ ამქვეყნიურმა ცდუნებამ, სულიერი სიფხიზლის მოდუნებამ, ანუ სულიერმა მიძინებამ, რომელსაც ილია ასე ხშირად ახსენებს, ბერიც დასცა, როგორც საქართველო. სულიერი თვალი რომ ღვთისმჭვრეტელობას მოსწყდა და ხორციელი თვალი ქვეყნიერმა დაატყვევა, სწორედ მაშინ დაიძრა მყინვარიდან ვეშაპის მსგავსი ღრუბელი.
„მგზავრის წერილებისეული“ მთხრობელისაგან განსხვავებით პოემა განდეგილის მთავარმა გმირმა თავისი და ერის დანგრეული სულიერების განახლება, დაცემის შემდეგ წამოდგომა, ისევ მყინვარის სიმაღლეზე მოინდომა, კვლავ სასწაულებრივი ნიში მოითხოვა, რომელიც მას, წმინდა ცხოვრების
საზღაურად ეძლეოდა და არა დაცემის. ამიტომ ვეღარ მიაღწია მისმა ლოცვამ ღმერთამდე და ლოცვანი ძირს დავარდა. ისიც დაიღუპა და წმინდა ლოცვაც, ქვეყნის ხსნისათვის აღვლენილი, შეწყდა. ქართველი ხალხიც, როგორც ზემოთაც აღვნიშნეთ, სულიერი დაცემის შემდეგ ზედმეტად მისტიროდა წარსულს იმ გაგებით, რომ პირდაპირ უნდოდა მისი დაბრუნება. იმაზე კი არ ფიქრობდა, რომ იმ წმინდა და ამაღლებული ცხოვრებით წმინდა და ამაღლებული ხალხი ცხოვრობდა და იმ წარსული ყოფის დასაბრუნებლად ჯერ დაკარგული ზნეობრივი და სულიერი სიმაღლის მოპოვება იყო საჭირო. უამისოდ წარსულის დაბრუნება შეუძლებელი იყო. წარსული თავისი სიდიადით ვერ მობრუნდებოდა, რადგან აწმყოსა და მას შორის ხიდი იყო ჩატეხილი და სულიერი მემკვიდრეობითობა დარღვეული იყო. აქედან გამოსავალ ერთადერთ გზად მწერალს ესახებოდა რეალობის ობიექტურად შეფასება. თუ აწმყო ამას გააკეთებდა, იგი შესძლებდა ხიდად გადებულიყო წარსულსა და მომავალს შორის.
თერგისა და მყინვარის შედარებისას ილია თერგის სახეს ბაირონთან აკავშირებს იმის გამო, რომ ამ სახეში მუდმივ სწრაფვას ხედავს. ხშირად კრიტიკოსები ილიას მიერ შექმნილ ამ სახეს აქტიური ფიზიკური მოღვაწეობის სიმბოლოდ მიიჩნევენ, მყინვარს კი - პასიური ცხოვრების, ქვეყნისაგან განდგომის, მისი მოძულების სახედ, როგორიც არის მათი აზრით განდეგილობა. ამ საკითხის გასარკვევად გავიხსენოთ ილიას კიდევ ერთი პუბლიცისტური წერილი, რომელიც მან სამოციანი წლების დასაწყისში დაწერა. სწორედ მაშინ, როდესაც დაიწყო „მგზავრის წერილებზე“ მუშაობა. ამ სტატიაში - „ორიოდე სიტყვა თავად რევაზ შალვას ძის ერისთავის მიერ კოზლოვიდგან „შეშლილის“ თარგმნაზედა“ მწერალი ერთმანეთს ადარებს კაზლოვის „Чернец“-ის და ბაირონისეული „მანფრედის“ მხატვრულ გმირებს. იგი კიცხავს კაზლოვს ხელოვნურობისათვის და ხოტბას ასხამს ბაირონს - იმ ბაირონს, რომელიც მან შემდეგ თერგს შეადარა. ამდენად ჩვენთვის განსაკუთრებით საყურადღებოა ეს ეპიზოდი: ბაირონის გმირები კაზლოვის ბერისავით არ კნავიან და ჩივიან, რათა ნუგეში სცეს ვინმემ. ისინი ისეთ აგებულებისანი არიან, რომ თავის ტანჯვების წვაში, ეჭვის ღრღვნასი, თავის სულის წყურვილში ჰხედვენ უკვდავების ღირსს ცხოვრებასა. ისინი არ შეეკედლებიან მონასტრის კედლებსა მოსასვენებლად, იმათ სულ მოძრაობა უნდათ, ისინი არ მირბიან გულის გაუთავებელ წყლულთა მოსარჩენად კაცთან, არამედ თავიანთთავე გულის სიღრმეში და სულის უკვდვებაში ეძებენ სასოწარკვეთილების წამალსა.“
ბაირონის სხვა გმირებსაც ახასიათებს აქტიურობა, ძიება და თვითჩაღრმავება, მაგრამ, როგორც აღვნიშნეთ, აქ ლაპარაკია უპირველეს ყოვლისა „მანფრედზე“, რომლის გავლენასაც განიცდიდა ილიას აზრით კაზლოვი თავისი „Чернец“-ის შექმნისას. თვით ილიას დაინტერესებას ბაირონის ამ პიესით ისიც მოწმობს, რომ მისი ერთი ეპიზოდი თავად უთარგმნია. (ი. ჭავჭავაძე. თხზულებატა აკად. გამოცემა, ტ.3, 1988, გვ. 65) საინტერესოა, რომ ბაირონის ამ პიესაში სულ ორი გმირის სახე იკვეთება და არცერთი აქტიურ საზოგადოებრივ მოღვაწეობას არ ეწევა. ისინი უფრო სულიერად იღწვიან, სულიერ ძიებაში არიან. თხზულების მთავარი გმირი განმარტოებულ ცხოვრებას ეწევა. იგი იღუპება და ამის მიზეზი ნაწარმოებში ახსნილია პიესის მეორე გმირის - აბატის, ანუ მამათა მონასტრის წინამძღვრის მიერ:
„ადამიანებს, შენს მოძმეებს სულით და ხორცით,
მე ვიცი, რომ შენ ერიდები და მთელს ცხოვრებას
მარტოობაში რომ ატარებ, მაგრამ განდგომა
მაჩვენებელი სიწმინდისა არ არის მუდამ...“
ესე იგი, განდგომა საერთოდ სიწმინდის მაჩვენებელია, მაგრამ არა მუდამ. მანფრედი ბნელ ძალებთან დაიჭერს კავშირს და იღუპება. როგორც იგივე აბატი ამბობს:
„შეიძლებოდა გამხდარიყო ამაღლებული
ქმნილება იგი, და იმაში თავმოყრილ ძალებს
სახე შეეძლოთ წარმოეშვათ დიდებით სავსე,
რომ წარმართულნი ყოფილიყვნენ გონივრულ გზითა.
ახლა კი მასში საშინელი ქაოსი მეფობს...“
როგორც ვხედავთ, პიესის არცერთი გმირი აქტიურ საზოგადოებრივ ცხოვრებას არ ეწევა, პირიქით - განრიდებულია ადამიანებს. ამდენად ილია მათ კაზლოვის ბერთან მოძრაობა-უძრაობის ნიშნით ვერ დააპირისპირებდა. ილიას მოსწონს ბაირონისეული გამომსახველობითი ცხოველმყოფელობა გმირებისა. იგი ასახავს ცხოვრებას, როგორიც ის არის. რაც შეეხება კაზლოვის ნაწარმოებს, იგი ვერ ახერხებს ასე ცოცხლად და დამაჯერებლად დაგვიხატოს თავისი გმირი. თუ ბერია და განდეგილ ცხოვრებას ეწევა, რაღას უჩივის ბედს და ითხოვს მაინცადამაინც ადამიანურ ნუგეშს? ამ ბერის სახეში არ ჩანს ის მუდმივი წვა, სულის წყურვილი და მოძრაობა, რაც ბერს უნდა ჰქონდეს და ამიტომ იწუნებს მას ილია.
ამდენად, მყინვართან თერგის შედარებისას მწერალს თერგში მხოლოდ ფიზიკური აქტივობა კი არა აქვს განსახიერებული, არამედ სულიერი ზესწრაფვაც. მოძრაობა მარტო გარეგანი ფუსფუსი არ არის. ადამიანის შიგნით ზოგჯერ ბევრად უფრო დიდი ბრძოლები და ძვრები ხდება, ვიდრე ეს ფიზიკურად შეიძლება გამოიხატოს. ამის ასახვას რომ ახერხებს დამაჯერებლად, სწორედ ის მოსწონს ილიას ბაირონში.
რაც შეეხება გოეთესთან მყინვარის სახის შედარებას. გამოთქმულია აზრი, რომ გოეთე იყო „მებრძოლი და განმათავისუფლებელი ზნეობრივ, სულიერ სფეროში და არა სახელმწიფოებრივსა და სამოქალაქოში“* (ლადო მინაშვილი, „ილია ჭავჭავაძე, გვ.221) და შეიძლებოდა ამიტომ შეედარებინა ილიას იგი მყინვართან. რაიმე საბუთი იმისა, რომ ილია ასე აღიქვამდა დიდი გერმანელი მწერლის პიროვნებას, ჩვენ ხელთ არა გვაქვს. ილიას იგი თავის პუბლიცისტურ ნაწერებში არაერთგზის ყავს მოხსენიებული და ყველგან დიდი პატივისცემით. იგი მას „დიდ გოეტეს“ უწოდებს.* (ი. ჭავჭავაძე, თხზულებანი ხუთ ტომად, 5 ტ. გვ.54)
ჩვენი ყურადღება მიიპყრო ერთმა მსჯელობამ სტატიიდან „პასუხი“ ილია წერს: „როცა ცრუკლასიკური მიმართულება ეცემოდა ევროპიაში და იბადებოდა ნელ-ნელა რომანტიკული მიმართულება... როცა გამოჰსჩნდა გეტე თავის „ვერტერით“... მაშინ ევროპას პირველად ეცა დამატკბობელი სხივი პოეზიისა; მაშინ ცრუკლასიკურ მიმართულებით დათრგუნვილი მწერალნი მივარდნენ მშიერსავით ახალშობილს პოეზიის მიმართულებას, მაგრამ პირველად ვერ იცნეს ვერც გეტეს „ვერტერი“, ვერც „ელოიზა“ ჟან-ჟაკ რუსოსი... მათში სენტიმენტალური სული მოესმათ, ეგ სული მამულთა მისთა განავითარეს და დაჰბადეს სენტიმენტალური სხოლა...“ ამ მიმდინარეობის შესახებ კი ილია ამბობს, რომ იგი არავის არ სჭირდება.
ამდენად, გოეთეს ღირსება სწორად ვერ შეიცვნეს მისმა თანამედროვეებმა - იგი მიუწვდომელი იყო მათთვის. შესაძლოა, რომ სწორედ საკუთარი სიდიდით, მაგრამ მიუწვდომლობით ადარებდეს ილია მყინვარს გოეთესთან. სხვაგვარად ამას ვერ ავხსნით, რადგან ფაქტია, რომ ილია ყველგან აქებს გოეთეს. გავიხსენოთ ამასთან დაკავშირებით კიდევ ერთი წერილი, სადაც განხილულია „სანდალას“ წიგნი. მასში თურმე შეუფერებლად არის ნახსენები შილერი. ილია წერს: „როცა გერმანიას თავის მოწონება უნდა, პირველი, ვისაც თავის სასახელოდ ასახელებს ხოლმე, გეტე და შილლერია და ეს მართლა სახელოვანი მწერალი სანდალამ უნდა უარყოს! აფსუს შილლერის სახელო!..“* (ი. ჭავჭავაძე, თხზულებათა აკად. გამოც. ტ.5, გვ. 442)
როგორც ვხედავთ, საუბარი ეხება შილერს, მაგრამ ილიას არ დავიწყებია მის წინ გოეთეს სახელის დაყენება და თუ იგი ასე აფასებს შილერს, ჩანს, რომ გოეთე კიდევ უფრო დასაფასებლად მიაჩნია. ამგვარი დამოკიდებულებიდან გამომდინარე წარმოუდგენელია, რომ მას გოეთე ზოგადად უარყოფითად დაეხატა ეს ხომ სანდალას შეცდომის მსგავსი საქციელი იქნებოდა.
განხილული ფაქტები კიდევ ერთხელ გვიდასტურებს, რომ „მგზავრის წერილებისეულ“ მყინვარის სახეში ილიას არა აქვს ნაგულისხმევი ისეთი რამ, რასაც საერთოდ მიუღებლად მიიჩნევს და არ აფასებს. ეს არის ის სახე, რომელიც აწმყოს არ არგია იმით, რომ მისი სიმაღლე მიუწვდომელია დღევანდელობისათვის. „მყინვარის სახე მოთხრობაში დაგმობილი კი არ არის, არამედ უარყოფილია მომავლისათვის საძირკვლის განსაახლებლად. მყინვარი დიდებულია, მაგრამ ჯერჯერობით მიუწვდომელი. მისი სიმაღლეების დაპყრობა კი მომავლის საქმეა.
როგორც ვხედავთ, გეოგრაფიული ლანდშაფტის სახეები ილიას შემოქმედებაში ხშირად სულიერ და ზნეობრივ სიმაღლეებს უკავშირდება. ამ მხრივ საინტერესოა ერთ წერილში წარსულისა და მომავლის შემაკავშირებლად „ქედის“ დასახელება. ეს ქედი ქვეყნის აწმყოს განასახიერებს. მის შესახებ ვკითხულობთ: „როცა დროთა ბრუნვამ ძველსა და ახალს შუა ამართულს ქედზედ დაგვაყენა, საიდამაც წარსულსაც გადავყურებთ და მომავალსაც, ჩვენ გული აღარ გვიცემს არც მისთვის, რომ წარსულს გავტიროდეთ, და არც მისთვის, რომ მომავალს შევხაროდეთ.“** (ი. ჭავჭავაძე, თხზულებანი ათ ტომად, ტ.5, გვ.205)
მთის იგვური სახე მრავალგან არის გამოყენებული წმინდა წერილშიც. ილიას ალეგორიებიც რომ ამ წყაროდან იღებს სათავეს, ამას მოწმობს ერთი ასეთი ციტატაც ილიას პუბლიცისტიკიდან: „მარტო გულწმინდად მიცემული ნუგეში და მარტო გულწმინდად გზად და ხიდად გადებული სიყვარულია იგი უზენაესი მადლი, რომელიც კაცს აღიყვანს „მაღალსა მას მთასა წმიდასა, სადა ჰგალობენ ანგელოზნი ღვთისა დიდებას.“ (ი. ჭავჭავაძე, თხზულებათა აკად. გამოც. ტ.5, გვ.104). წმ. დავითის 23-ე ფსალმუნში ვკითხულობთ: „ვინ აღვიდეს მთასა უფლისასა, ანუ ვინ დადგეს ადგილსა წმიდასა მისსა? უბრალოი ხელითა და წმიდაი გულითა, რომელმან არა აიღო ამაოებასა ზედა სული თვისი და არცა ეფუცა ზაკვით მოყვასსა თვისა.“
როგორც ვხედავთ თითოეულ სიტყვაში ბევრად უფრო ღრმა აზრი დევს, ვიდრე ეს მისი ლექსიკურ-სემანტიკური მნიშვნელობით არის განსაზღვრული. იგავური შინაარსის მქონე სახეთა აუხსნელობას მივყავართ თხზულების შემოქმედებითი ჩანაფიქრის არასწორ აღქმქმდეც კი.
„განდეგილის“ ანალიზისას ლიტერატურათმცოდნეები ხშირად იშველიებენ ხოლმე ფსიქოლოგთა, ფილოსოფოსთა, ეთიკოსტა, ესთეტიკოსთა, ქრისტოლოგთა და სხვათა და სხვათა აზრებს, მაშინ, როდესაც პირველ რიგში გასაკეთებელია ის, რაც მათ მიერ უნდა გაკეთებულიყო - თხზულების სტილისტური ანალიზი. მეცნიერების სხვა დარგებიდან კი არ უნდა იღებდეს ლიტერატურის სპეციალისტი რეკომენდაციებს ტექსტის ანალიზისათვის, არამედ ჯერ თავად უნდა იკვლევდეს მას, რადგან მხატვრულ სახეთა ახსნამდე იმ მეცნიერთა მიერ მოწოდებული რჩევები არასწორი იქნება. თუ კრიტიკოსმა ნაწარმოების ყველა მხატვრული სახე სისავსით არ ამოიკითხა და ისე მიაწოდა თხზულება განსასჯელად მაგალითად ფსიქოლოგებს, რა თქმა უნდა, მათაც შეცდომაში შეიყვანს, ისე, როგორც ხშირად მომხდარა ხოლმე. არასასურველ შედეგს მოგვცემს ასეთი რამ ისტორიკოსებისთვისაც, რომლებიც მწერლის პიროვნებას არასწორად ინტერპრეტირებულ მის ნაწარმოებებზე დაყრდნობით წარმოაჩენენ.
როგორც განდეგილის მხატვრულ სახეებზე დაკვირვებამ გვიჩვენა, მწერალს სიმაღლე და სისპეტაკე კი არ მოსწყინდა და იმიტომ კი არ თქვა, განზე გამდგარ მყინვარს „გიჟი“, „გადარეული“ თერგი მირჩევნიაო. იგი აქაც იმავე აზრს გამოთქვამს, რასაც შთააგონებდა წარსულით მოტრაბახე ლუარსაბს: „ერთი მაქვს სჯობს ათას მქონდასო“. იმავე აზრს ილია პუბლიცისტურ წერილში „ქვათა ღაღადიც“ გამოთქვამს.* (ი. ჭავჭავაძე, თხზულებანი ათ ტომად, ტ.5, გვ.62). თერგი არის ის, რაც საქრთველოს აქვს, მყინვარი კი რეალურად, არა ჩრდილადქცეული, არა განზე გამდგარი და მდუმარე სახით, არის ის, რაც მას ჰქონდა. ამრიგად პოეტი უარყოფს არა მყინვარს, არამედ მის ბუტაფორიას.
რაც უფრო მაღლიდან ეცემა ადამიანი თუ მთელი ერი, მით უფრო დიდია ნგრევა და ნგრევის ტკივილები. ამიტომ თავისთავად სპეტაკი და ამაღლებული ჩვენი წარსული შეიძლება მყინვარივით დამანგრევლად გვექცეს, თუ მას რეალობად მივიჩნევთ და მასზე დავიწყებთ მომავლის საძირკვლის ხელახალ შენებას. მის „ფრთეთა ზვავი“ რისხვით გვემუქრება, რადგან ის არის სამხილი, მაჩვენებელი იმისა, რანი ვიყავით და რანი ვართ. „ესე უფროისად დასაშჯელ არს, უკუეთუ მამაი გუესუას წმიდაი, ანუ ძეი, ანუ ძმაი, და ჩუენ უკეთურნი ვიყვნეთ“, ვკითხულობთ იოანეს სახარების იოანე ოქროპირისეულ განმარტებაში (გვ.148)
პოემაში „აჩრდილი“ მწერალი ამ დაკნინებული მდგომარეობიდან გამოსავალზეც მიგვანიშნებს. გაუქმებული ტაძარივით სულიერად დაცლილ საქართველოს თანამდევი უკვდავი სული შთააგონებს, ვიდრე ქართველები საზოგადო ცხოვრების ავ-კარგში არ გაერკვევიან, ზნეობრივად და სულიერად არ განიწმინდებიან და გონების თვალით რეალურად არ შეაფასებენ ვითარებას, მანამდე ისინი არც კი ირწმუნებენ შენს აღდგენასო. იმ ძალად, რომელსაც შეუძლია ქვეყნის ხელახალი აღორძინება დასახელებულია „მცნების ნათელი“. იგივე - „ქრისტესა მცნება“, არის მიჩნეული მომავლის აღზრდის აუცილებელ პირობად ასევე ლექსში „ქართვლის დედას“. არ გვეჩვენება სწორად მოსაზრება, თითქოს „აჩრდილში“ ილია მამულისათვის თავდადებულ გმირს დაეძებდეს, „განდეგილში“ კი - ამას ცვლიდეს „რწმენის რაინდის“ მოთხოვნით * (ფირუზ მეტრეველი, განდეგილის პრობლემატიკა, ჟურნ „რელიგია“, 1993 წ. #2) „აჩრდილშიც“ „რწმენის ნათლით ამაღლებულ“ გმირზეა ლაპარაკი და ამდენად ისიც ასევე რწმენის რაინდია.