მართალია, ჩვენს უხილავ ბრძოლაში, როგორც უკვე ვთქვით, აუცილებელია, არ გვქონდეს საკუთარი თავის იმედი, მაგრამ თუ ჩვენ ისე უარვყოფთ ყოველგვარ იმედს საკუთარი თავისას, რომ სხვა საყრდენს არ მოვიძევთ, ან მაშინვე მივატოვებთ ბრძოლის ველს, ან საბოლოოდ დავმარცხდებით და მტერს დავნებდებით. ამიტომ საკუთარი თავის სრულ უარყოფასთან ერთად გულში ღვთის სრული სასოებისა და რწმენის აღბეჭდვა გვმართებს. ესე იგი, მთელი გულით უნდა ვგრძნობდეთ, რომ ღვთის გარდა არავის და არაფრის იმედი გვაქვს და არარისგან ველით რაიმე სიკეთეს, შემწეობას და გამარჯვებას. როდესაც საკუთარი თავისგან, რომელიც არარაა, არაფერს ველით დაბრკოლებისა და დაცემის გარდა, აღარც გვაქვს ხოლმე მისი იმედი. ხოლო როგორც კი გულს ღვთის სრული სასოებითა და შეწევნის იმედით აღვივსებთ, მისგან ყოველგვარ დახმარებას მივიღებთ, სწორედ ისე, როგორც ფსალმუნშია: მას ესვიდა გული ჩემი და შეწევნულ იქმნა (ფს. 27,7).
ამგვარი რწმენის განმტკიცებასა და შემწეობის მიღებაში დაგვეხმარება შემდეგი:
ა) ის, რომ შემწეობას ვთხოვთ ღმერთს, რომელსაც, როგორც ყოვლისშემძლეს, ყველაფერი ძალუძს, რასაც მოისურვებს; აქედან გამომდინარე, ჩვენი შველაც მის ხელთაა.
ბ) ის, რომ ხსნას ვეძებთ ღმერთში, რომელმაც, როგორც გულთამხილავმა და ყოვლადბრძენმა, ყველაფერი უწყის; აქედან გამომდინარე, შესანიშნავად უწყის ისიც, რაც სასარგებლოა თითოეული ჩვენგანის საცხოვნებლად.
გ) ის, რომ ხნას ვეძებთ ღმერთში, რომელიც, როგორც უსაზღვროდ სახიერი, გამოუთქმელი სიყვარულით წარმოდგება ჩვენს წინაშე და ყოველთვის მზადაა და სურს, დაგვეხმაროს სულიერ ბრძოლაში სრული გამარჯვების მოსაპოვებლად, როგორც კი მტკიცე სასოებით მივეახლებით მას.
და განა შეიძლება, რომ მწყემსმა კეთილმა, ვინც სამ წელიწადს ეძებდა დაღუპულ ცხოვარს, ეკლიანი და რთული გზებით იარებოდა და ჩვენს გამო საკუთარი სისხლი და სიცოცხლე გაიღო, ახლა, როდესაც გზააბნეული კრავი მის კვალს მიჰყვება, სიყვარულით მოუხმობს და სასოებით ხსნას ევედრება, არ მიხედოს მას, არ იტვირთოს თავისი ღვთაებრივი ბეჭებით და ანგელოზთა კრებულთან ერთად არ იზეიმოს ამ შემთხვევის გამო? თუ უდიდესი გულმოდგინებითა და სიყვარულით აღსავსე უფალი, სახარებისეული დრაქმის მსგავსად, არასოდეს წყვეტს უსინათლო და ყრუ ცოდვილის მოძიებას, ნუთუ შეიძლება დავუშვათ, რომ ის ახლა მიატოვებს დაღუპულ ცხოვარს, რომელიც შეჰღაღადებს და მოუხმობს თავის მწყემსს? ღმერთი განუწყვეტლივ აკაკუნებს ადამიანის გულის კარზე, რათა აპოკალიფსის სიტყვისამებრ (გამოც. 3,20), შევიდეს მასში, სერობა ჰყოს და ამცნოს თავისი ნიჭები. განა შესაძლებელია, რომ მან არ შეისმინოს კაცისა და არ ისურვოს მასთან მიახლება, როდესაც ეს უკანანსკენი გულს გაუხსნის და მოუხმობს?
დ) და ბოლოს, მეოთხე საშუალება ღვთისადმი მტკიცე სასოების გაღვივებისა და მისგან თანადგომის სწრაფი მიღებისა, მეხსიერებაში ღვთისგან მონიჭებული ყველა იმ შეწევნის მოხმობაა, რომელთა შესახებაც საუბარია საღვთო წერილში. ეს მრავალრიცხოვანი გამოცდილებანი ნათლად გვიჩვენებს, რომ ღვთის მსასოებელთაგან არასოდეს დარჩენილა ვინმე შეუსმენელი და შეუწევნელი. ზირაქის სიბრძნე მოგვიწოდებს: გადახედეთ ძველ თაობებს და იხილეთ: ვინ ირწმუნა უფლისა და შერცხვენილ იქნა? (ზირ.2,10).
ჩემო ძმაო, ამ ოთხი იარაღით შეჭურვილი, თამამად გადი ბრძოლის ველზე და გაბედულად ჩაები მასში, იმ მტკიცე რწმენით, რომ აუცილებლად გაიმარჯვებ. ამგვარი იარაღით ყოველმხრივ მოიხვეჭ ღვთის სრულ სასოებას, რაც მუდმივად შენსკენ მოიზიდავს ღვთის შეწევნას და გამარჯვების ძალით შეგმოსავს. ეს ორივე კი საბოლოოდ განგიმტკიცებს საკუთარი თავის სრულ უნდობლობას. შემთხვევას არ ვუშვებ ხელიდან, რომ ამ უნდობლობის შესახებ არ შეგახსენო, რადგან არ მახსოვს, ოდესმე ვინმეს არ დასჭირვებოდეს ამის შეხსენება. ჩვენში ისე ღრმად დამკვიდრდა და ისე გაიდგა ფესვი თვითშეფასებამ, - თითქოს რაიმეს, და თანაც, მნიშვნელოვან რაიმეს წერმოვადგენდეთ - რომ ის ფარულად ყოველთვის ცოცხლობს ჩვენს გულში, როგორც რაღაც მსუბუქი და შეუმჩნეველი მოძრაობა; მაშინაც, კი, როდესაც დარწმუნებულნი ვართ, რომ საკუთარი თავის იმედი სრულებით არ გვაქვს და, პირიქით, ღვთისადმი მტკიცე სასოებით ვართ აღსავსენი. საკუთარ თავზე ამგვარ წარმოდგენას რომ განეშორო, და, რამდენადაც შეგიძლია, არა საკუთარი თავის, არამედ ღვთისადმი სრული მინდობით იმოქმედო, ყოველთვის ისე განეწყვე, რომ საკუთარი უძლურების შეცნობა და შეგრძნება წინ უსწრებდეს ღვთის ყოველისშემძლეობის ჭვრეტას, ხოლო ორივე მათგანი - შენს ყოველ მოქმედებას.
თავდაჯერებული კაცი ხშირად ფიქრობს, თითქოს სრულიად არ აქვს საკუთარი თავის იმედი, ღმერთს სასოებს და თავისი რწმენით მხოლოდ მასში განისვენებს. სინამდვილეში საქმე სხვაგვარადაა. ამაში თავადვე დარწმუნდებიან, თუ ცოდვით დაცემისას განსჯიან და განიხილავენ საკუთარ თავს. როდესაც დაცემით დამწუხრებულნი კიცხავენ, ლანძღავენ საკუთარ თავს და, ამავე დროს, ფიქრობენ: მომავალში სხვაგვარად მოვიქცევი, დაცემის შედეგები გამოსწორდება და ყველაფერი ჩვეულებრივ გაგრძელდებაო, - უტყუარი ნიშანია იმისა, რომ დაცემამდეც საკუთარი თავის იმედად იყვნენ და არა ღვთისა. და რაც უფრო ბნელი და უნუგეშოა მათი წუხილი, მით უფრო აშკარაა, რომ ისინი მეტად ენდობოდნენ საკუთარ თავს და ნაკლებად - ღმერთს. ამიტომაც დაცემით გამოწვეული მათი ურვა არანაირი ნუგეშით არ შემსუბუქდება. ხოლო მას, ვინც საკუთუარ თავს კი არა, უფალსაა მინდობოლი, არ უკვირს დაცემა და არც გადაჭარბებული ჭმუნვითაა გულდამძიმებული. მან უწყის, რომ ცოდვით დაცემა საკუთარი უძლურების, უფრო მეტად კი, ღვთის სუსტი რწმენის ბრალია. ამიტომ დაცემის შემდეგ ცდილობს, საკუთარი თავის უნდობლობა და ღვთის სასოება გააძლიეროს და გააღრმავოს. შემდეგ კი, როდესაც დაცემის მიზეზს - გარყვნილ ვნებებს მოიძულებს, ღვთის შეურაცხყოფისათვის მშვიდად და მორჩილად ეწევა სინანულის ღვაწლს და უფლისადმი მტკიცე სასოებით აღჭურვილი, სიკვიდლამდე უდიდესი ვაჟკაცობითა და გამბედაობით დევნის საკუთარ მტრებს.
ვისურვებდი, ყოველივე ამის შესახებ დაფიქრდნენ ისინი, ვისაც ჰგონია, რომ სათნოებებითა და სულიერებითაა შემკული; ვინც ცოდვით დაცემისას იტანჯება, ვერ მშვიდდება და, ამგვარი სევდისგან ძალაგამოლეული (რაც მხოლოდ თავისმოყვარების გამო სჭირს) და თავისმოყვარებისგან აღძრული, სულიერ მოძღვართან მიეშურება, რომ ამ სიმძიმისგან განთავისუფლდეს. ეს კი დაცემისთანავე უნდა მოემოქმედებინა, რათა სასწრაფოდ ჩამოებანა ღვთის შეურაცხმყოფელი ცოდვის სიბინძურე და სინანულისა და აღსარების წმიდა საიდუმლოს მეშვეობით, საკუთარი თავის წინააღმდეგ ახალი ძალმოსილება შეეძინა.
სცოდავენ ისინიც, ვისც სათნოებად მიაჩნია უზომო მწუხარება, რასაც ცოდვით დაცემის შემდეგ გრძნობენ. ისინი ვერ ხვდებიან, რომ ეს სიამაყისა და თავის თავზე დიდი წარმოდგენის ბრალია, რაც საკუთარი ძალებისადმი ზედმეტ რწმენაზე მოწმობს. მათ ხომ ზომაზე მეტი აიღეს საკუთარ თავზე, რადგან მნიშვნელოვან ვინმედ მიაჩნდათ თავი და იმედოვნებდნენ, რომ ყველაფერს მარტონი გაუმკლავდებოდნენ. ახლა კი, დაცემისა და საკუთარი უძლურების დანახვის შემდეგ, განცვიფრებულნი არიან, თითქოს რაღაც მოულოდნელს წააწყდნენო; ყოყმაობენ და სულმოკლეობენ, რადგან დაცემულსა და მიწაზე განრთხმულს ხედავენ საკუთარ თავს - სწორედ იმ კერპს, რომელზედაც მთელ იმედსა და სასოებას ამყარებდნენ, მაგრამ ეს არ ემართება მდაბალ ადამიანს, მას, ვინც მხოლოდ ღმერთსაა მინდობილი და საკუთარი თავისგან სასიკეთოს არაფერს მოელის. ამიტომ ასეთი ადამიანი როგორი ცოდვითაც უნდა დაეცეს, მართალია, გრძნობს მის სიმძიმეს და წუხს, მაგარმ არ შფოთავს და არ მერყეობს, რადგან უწყის, რომ ეს საკუთარი უძლურების გამო დაემართა, რაც მისთვის სულაც არაა მოულოდნელი სიახლე.
რადგან ძალა, რითაც ჩვენი მტერი დაიძლევა, საკუთარი თავის უნდობლობისა და ღვთის სასოებისგან წარმოიშობა, ჩემო ძმაო, გმართებს სწორი ცოდნით აღიჭურვო, რათა ღვთის შემწეობით მუდამ თან ატარო და დაიცვა ამგვარი ძალმოსილება. მარადჟამს გახსოვდეს, რომ ვერც რაიმე უნარი და კეთილი თვისება, ბუნებრივი იქნება თუ შეძენილი, ვერც ღვთივბოძებული ნიჭი, ვერც წმიდა წერილის ცოდნა, ვერც უფლისადმი ხანგრძლივი მსახურება და ამ მსახურებისას შეძენილი ჩვევები - ყოველივე ეს ერთად აღებული, ვერ შეგვაძლებინებს ღვთის ნების ჭეშმარიტად აღსრულებას, თუ ღვთისთვის სათნო ყოველი საქმისას (გასაჭირისას, რომელსაც ვცდილობთ თავი ავარიდოთ; ყოველი ჯვრის ტვირთვისას, რაც ღვთის ნებით უნდა შევიძლოთ, და მსგავსი შემთხვევების დროს) ღვთის შეწევნით არ გამხნევდა ჩვენი გული და არ მოგვეცა ძალა მის ჯეროვნად აღსასრულებლად, როგორც უფალი ბრძანებს: უჩემოდ არაფრის ქმნა არ შეგიძლიათ (იოან. 15.5). ასე რომ, მთელი ჩვენი ცხოვრება, ყოველ წუთს და ყოველდღე მტკიცედ და უცვლელად უნდა ვატაროთ გრძნობა, რწმენა და განწყობა იმისა, რომ დაუშვებელია რაიმე საბაბითა თუ განზრახვით მივენდოთ და ვსასოებდეთ საკუთარ თავს.
რაც შეეხება ღვთის სასოებას, რაზედაც მესამე თავში ვისაუბრეთ, მას დაუმატე შემდეგი: უწყოდე, ღმერთს იმაზე ადვილად არაფერი ხელეწიფება, ვიდრე ის, რომ გამარჯვება მოგაპოვებინოს მტრებზე, ბევრნი იქნებიან ისინი თუ ცოტანი, ძველნი თუ ახალნი, სუსტნი თუ ძლიერნი. მაგრამ უფალს თავისი ჟამი, წესი და რიგი აქვს. მაგალითად, ზოგი ძალე დამძიმებულია ცოდვებით, ამა სოფლის ყველანაირი დანაშაულის მონაწილეა, წაბილწულია ისე, რომ წარმოდგენაც არა აქვს, და თუმცა, ამასთანავე, შეძლებისდაგვარად ძალ-ღონეს არ იშურებს, რომ ცოდვა დაუტევოს და სიკეთის გზაზე შედგეს, მაინც ოდნავადაც ვერ წარემატება და უფრო მეტად იძირება ბოროტებაში. მიუხედავად ამისა, ღვთის სასოება არ უნდა დაკარგოს და ღმერთს არ განუდგეს, არც იარაღი დაყაროს და არც სულიერი ძალისხმევა შეასუსტოს, არამედ კვლავ და კვლავ მამაცურად და დაუღალავად შეებრძოლოს საკუთარ თავს და საკუთარ მტრებს. მტკიცედ უწოდე, ამ უხილავ ბრძოლაში არაფერს კარგავს მხოლოდ ის, ვინც ბრძოლას არ წყვეტს და მუდამჟამს ღმერთს სასოებს. უფალი არასოდეს იშურებს საკუთარი მეომრების შემწეობას, თუმცა ხანდახან დაუშვებს, რომ მწარე ჭრლობებიც იგემონ. იგი ყოველთვის მზადაა, განკურნოს მტრისგან დაზარალებულნი, შეეწიოს დამარცხებულთ და საჭიროებისას კიდეც მიანიჭებს ხოლმე გამარჯვებას საკუთარ მებრძოლებს, მათ, ვინც ეძიებს ღმერთს და მისი იმედი აქვს. და მაშინ, როდესაც არ ელიან, დაინახავენ, როგორ გაიფანტებიან მათი მტრები, სწორედ ისე, როგორც დაწერლია: შეწყვიტეს ბრძოლა ბაბილონის მეომრებმა, ჩამსხდარან ციხე-სიმაგრეებში (იერ.51,30).
თუ საკუთარი თავის უნდობლობა და ღვთის სასოება, რაც ასე აუცილებელია ჩვენს სულიერ ბრძოლაში, ჩვენში მარტო დარჩებიან, არათუ გავიმარჯვებთ, უფრო დიდ ბოროტებაში ჩავეფლობით. ამიტომ მათთან ერთად და მათით უნდა ვიღვაწოთ განსაკუთრებული ღვაწლით, რასაც განმსწავლელი სულიერი ვარჯიში ეწოდება.
ამგვარ მეცადინეობათაგან პირველი ადგილი გონებისა და ნების ვარჯიშს ეთმობა.
გონება უნდა განვაშოროთ და დავიცვათ უმეცრებისაგან, რომელიც ძალზე მავნებელია, რადგან აბნელებს და საშუალებას არ აძლევს გონებას, იხილოს ჭეშმარიტება - მისი ძიებისა და სწრაფვის ძირითადი მიზანი. გონება უნდა ვავარჯიშოთ, რათა ნათელი, სუფთა იყოს და კარგად გაარჩიოს, თუ რა გვესაჭიროება სულის ვნებათაგან განსაწმენდად და სათნოებებით შესამკობად.
გონების ამგვარ სინათლეს შეგვიძლია მივაღწიოთ ორი ხერხით: პირველი და აუცილებელი არის ლოცვა. უნდა ვევედროთ სულიწმიდას, რათა ინებოს და ღვთაებრივი სინათლე მოჰფინოს ჩვენს გულს. ასეც იქმს, თუ ჩვენ ჭეშმარიტად ვეძიებთ უფალს, თუ გულწრფელად მოშურნენი ვიქნებით და ღვთის ნებას მივენდობით, ყოველთვის ხალისით დავემორჩილებით გამოცდილი სულიერი მოძღვრის რჩევას და არაფერს მოვიმოქმედებთ მასთან შეუთანხმებლად.
გონების ვარჯიშის მეორე ხერხია საგანთა მუდმივი განხილვა და ჩაღრმავება მათ შესაცნობად, რათა ნათლად გავარჩიოთ ავი და კარგი. არა ისე, როგორადაც მათ შესახებ განსჯის ეს სოფელი და გრძნობადი სამყარო, არამედ როგორც განსჯის მართალი გონება და სულიწმიდა, ანუ ღვთივშთაგონებული წერილის, ღმერთშემოსილ მამათა და ეკლესიის მასწავლებელთა ჭეშმარიტი სიტყვა. როდესაც უტყუარად და ჯეროვნად განვიხილავთ და ჩავუღრმავდებით ყოველივეს, შედეგად ნათლად გავიაზრებთ, რომ არაფრად უნდა გვიღირდეს და ცრუდ და ამაოდ მიგვაჩნდეს ის, რაც უყვარს ბრმა და გარყვნილებით აღსავსე სოფელს და რასაც ეძიებს იგი.
კერძოდ კი, ის, რომ ამსოფლიური პატივი, სიამენი და სიმდიდრე სხვა არაფერია, თუ არა ამაოება და სულის სიკვდილი; შეურაცხყოფა და ცილისწამება, რითაც გვდევნის სოფელი, ჭეშმარიტ დიდებას გვძენს, ხოლო მისი ჭირ-ვარამი - სიხარულს; რომ მიტევება ჩვენი მტრებისთვის და მათთვის სიკეთის კეთება ჭეშმარიტი დიდსულოვნებაა და ღვთის მსგავსებისა და ხატების ერთ-ერთი უდიდესი ნიშანი; რომ მეტ ძალაუფლებასა და სიძლიერეს ამჟღავნებს ის, ვინც არად აგდებს სოფელს, ვინდრე ის, ვინც მთელ სამყაროზე ბატონობს; რომ ნებაყოფლობითი მორჩილება უფროა სულის სიმამაცისა და სიმტკიცის გამოხატულება, ვიდრე ძლიერ ხელმწიფეთა დამონება და მათზე მბრძანებლობა; რომ მდაბალი თვითშემეცნება ყველა მაღალი ფასეულობის შემეცნებაზე უპირატესია; რომ საკუთარი მავნე ჩვევებისა და ვნებების დამარცხება და მოკვდინება, რაც უნდა უმნიშვნელონი იყვნენ ისინი, უფრო იმსახურებს ქებას, ვიდრე უთვალავი ციხე-სიმაგრის აღება, ძლევამოსილი არმიის განადგურება და, თუნდაც სასწაულების მოხდენა ან მკვდართა აღდგინება.
საგანთა შესახებ ჩვენი არასწორი მსჯელობის მიზეზი ის არის, რომ არ ვცდილობთ ღრმად განვჭვრიტოთ, რათა დავინახოთ მათი არსი. პირევლი შეხედვისთანავე აღვიქვამთ მათ და ჩნდება სიყვარული ან ზიზღი. ეს სიყვარული თუ ზიზღი აბრკოლებს და აბნელებს ჩვენს გონებას, ამიტომ მას აღარ ძალუძს სწორად განსაჯოს, თუ როგორია საგანი სინამდვილეში. ასე რომ, ჩემო ძმაო, თუ გსურს, გონება ამგვარ ხიბლს განაშორო, ყურად იღე კეთილი რჩევა: როდესაც საკუთარი თვალით ხედავ ან გონებით წარმოიდგენ რაიმე საგანს, რამდენადაც შეგიძლია, შეაკავე შენი სურვილები და თავს უფლებას ნუ მისცემ, თავიდანვე სიყვარულით განეწყოს ან ზიზღი გაუჩნდეს. შეეცადე, საგანი მხოლოდ გონებით განიხილო, ამ დროს გონებას, რომელიც ვნებით არაა დაბნელებული და ბუნებით თავისუფალი და წმინდაა, ჭეშმარიტების შეცნობა, საგნის სიღრმისეული წვდომა შეუძლია. არცთუ იშვიათად ბოროტება ცრუ და მიმზიდველი გარეგობით ინიღბება, სიკეთე კი სიავის საფარველქვეშაა.
ხოლო როდესაც სურვილი წინ გისწრებს და მაშინვე შეიყვარებ ან შეიზიზღებ რაიმეს, გონება ვერ შეძლებს საჭიროებისამებს შეიცნოს საგნის სიკეთე. რაიმეს მიმართ ამგვარი წინასწარი განსჯა, განწყობა, უკეთ რომ ვთქვათ, ჩვენში შემოსული ეს ვნება, გონებასა და საგანს შორის ერთგვარ ზღუდედ აღიმართება, აბნელებს გონებას და საგანზე უკვე ვნებით ვფიქრობთ და არა ისე, როგორც სინამდვილეშია. ამის გამო პირვანდელი შეხედულება უფრო ძლიერდება. რაც უფრო ხანგრძლივია ამგვარი მდგომარეობა, ანუ რაც უფრო შეგვიყვარდება თუ შეგვძულდება საგანი, მით უფრო იბინდება გონება მისით, ბოლოს კი სულ ბნელდება. და მაშინ ვნება საგნის მიმართ ისეთ ზღვარს აღწევს, რომ ადამიანს ის ყველაზე საყვარელი ან საძულველი ჰგონია მათგან, რაც კი ოდესმე ჰყვარებია ან სძულებია. ასე რომ, როდესაც არ დავიცავთ ხსენებულ წესს, ანუ არ შევაკავებთ სურვილს, განხილვისა და განსჯის გარეშე შეიყვაროს ან შეიძულოს საგანი, მაშინ სულის ორივე ძალა - გონება და ნება - მხოლოდ ბოროტებაში წარემატება, უფრო და უფრო ინთქმება ბნელსა და ცოდვებში.
იფხიზლე, საყვარელო და ყურადღებით იყავი, რომ საგნისადმი ვნებიანი სიყვარულის ან სიძულვილის გამო არ შესცოდო, ჭეშმარიტი სიკეთეE სიავედ არ ჩათვალო, სიავე კი - სიკეთედ. იფხიზლე, ვიდრე გონებისა და საღვთო წერილის მართალი სიტყვის, ლოცვისა და მადლის შუქზე, შენი სულიერი მოძღვრის დახმარებით საგნის ჯეროვნად განხილვას მოასწრებდე. უმეტესად მაშინ ხდება ხოლმე ასე, როდესაც რაღაც საქმე თავისთავად წმინდა და კეთილია, მაგრამ მისი აღსრულების დროის, ადგილისა და ხარისხის შეუსაბამობის გამო, საკმაო ზიანი მოაქვს თავად აღმსრულებლისათვის. გამოცდილებიდან ვუწყით, თუ რა უბედურებას შეიძლება იწიოს ადამიანი ასეთი სანაქებო და წმინდა საქმეების გამო.