არ უნდა ვიფიქროთ, რომ საქმენი ჩვენნი მხოლოდ აქ დარჩება; არამედ ვირწმუნოთ, რომ ყველაფრისთვის, რასაც აქ მოვიმოქმედებთ უეჭველად იქნება სამსჯავრო და საზღაური... ასე რომ არ ყოფილიყო, მაშინ ღმერთი რად განაგებდა ამგვარად, რიღასთვის განართხავდა ასეთ დიდებულ ცას, დაამყარებდა დედამიწას, განავრცობდა ზღვას, განფენდა ჰაერს, - რა საჭირო იქნებოდა ეს ყველაფერი, თუკი მას ბოლომდე არ ჰქონდა განზრახული ჩვენზე ზრუნვა? - მაგრამ ხედავ, ვინც კი სათნოდ ცხოვრობდა, რაოდენ ბევრმა დაითმინა მრავალრიცხოვანი უბედურება და ისე გავიდა ამ სოფლიდან, არანაირი სიკეთე არ მიუღიათ; სხვები კი პირიქით, ფრიად უკეთურად ცხოვრობდნენ, სხვის ქონებას ეპატრონებოდნენ, ძარცვავდნენ და ავიწროვებდნენ ქვრივ-ობლებს, ტკბებოდნენ სიმდიდრით, ფუფუნებითა და აურაცხელი სიკეთით, - და წავიდნენ ამქვეყნიდან ისე, რომ მცირედი ბოროტებაც კი არ შემთხვევიათ? მაშ ასე, თუკი საქმენი ჩვენნი ამ ცხოვრებაშივე სრულდება, როდისღა მიიღებენ ჯილდოს სათნოებისათვის პირველნი, და როდისღა დაისჯებიან უკეთურებისათვის მეორენი? თუ ღმერთი არსებობს, - როგორც სინამდვილეშიც არსებობს: მაშინ თითოეული იტყვის, რომ იგი სამართლიანია; ხოლო თუკი სამართლიანია, უნდა დავეთანხმოთ, რომ ერთსაც და მეორესაც ღირსებისდა მიხედვით მიუზღავს; ხოლო თუ ღმერთს განუზრახავს თითოეულს ღირსებისდა მიხედვით მიაგოს, აქ კი არავის მიუღია, ერთს - სასჯელი ცოდვათათვის, მეორეს კი - ჯილდო სათნოებათათვის, მაშინ ცხადი ხდება, რომ კიდევ იქნება დრო, როდესაც ერთნიც და მეორენიც შესაფერის საზღაურს მიიღებენ. - რისთვისღა დაადგინა ღმერთმა ჩვენს სულში ეს განუწყვეტლივ ფხიზელი და მიურულებელი მსაჯული, - მხედველობაში მაქვს სინდისი? რამეთუ ადამიანებში არ მოიძებნება არცერთი მსაჯული, ასე რომ ფხიზლობდეს, როგორც ჩვენი სინდისი. გარეგანი მსაჯულები ფულითაც შეიძლება მოქრთამონ, მლიქვნელობითაც მოალბონ, შიშითაც მიანებებინონ თავი, - და კიდევ ბევრი სხვა საშუალება არსებობს, რითაც მათი მსჯავრის სამართალი ირღვევა; მაგრამ სინდისის სამსჯავრო არაფერს ასეთს არ ექვემდებარება: ქრთამს შესთავაზებ თუ ლიქნას დაუწყებ, ან დაემუქრები, თუ რამე სხვას მოიმოქმედებ, - იგი ცოდვიან გულისთქმებზე მაინც სამართლიან განაჩენს წარმოსთქვამს; და ცოდვის ჩამდენი, სხვამ რომც არ ამხილოს, თავად განიკითხავს საკუთარ თავს. და სინდისი ამას იქმს არა ერთხელ და ორჯერ და მრავალგზის, არამედ მთელი ცხოვრება. და დიდი დრო რომც გავიდეს, იგი არასოდეს ივიწყებს ჩადენილს, არამედ ძლიერ გვამხილებს ჩვენ, როგორც ცოდვის ჩადენისას, ასევე შემდგომად ცოდვისა, და განსაკუთრებით კი ცოდვის ჩადენის შემდეგ.
როგორც ღამით თვალისთვის სულერთია: ხე, ტყვია, რკინა, ვერცხლი ან ოქრო, ანდა ძვირფასი თვალი, რადგანაც ამ საგნების განსასხვავებლად არაა საკმარისი სინათლე: ასევეა არაწმინდა ცხოვრების მიმდევარი მანკიერი ადამიანიც, ვერც უბიწოების სათნოებას სწვდება და ვერც სიბრძნისმეტყველების მშვენიერებას. რამეთუ სიბნელეში, როგორც ვთქვი, ძვირფასი ქვებიც ვერ აჩენენ თავიანთ სილამაზეს, - არა თავისთავად, არამედ მათი არცოდნის გამო, ვინც (სიბნელეში) იყურება. მაგრამ როცა ცოდვებში ვცხოვრობთ, ერთი ეს უბედურება არ გვეწვევა ხოლმე; ჩვენ ასევე გამუდმებულ შიშში ვიმყოფებით. როგორც უმთვარო ღამეში მიმავალი გრძნობს შიშს, რომც არაფერი იყოს საშიში, ასევე ცოდვილებსაც არ შეუძლიათ კადნიერება ჰქონდეთ, სულაც რომ არ ამხილებდეთ ვინმე; მაგრამ, გრძნობენ რა სინდისის ქენჯნას, ყველაფერს უფრთხიან, ყველაფერს ეჭვის თვალით უყურებენ, ყოველივე შიშს ჰგვრით, ყველაფერი აკრთობთ. გავერიდოთ ასეთ მტანჯველ ცხოვრებას. ამგვარ ტანჯვას კი სიკვდილიც მოჰყვება, - სიკვდილი უკვდავი.
როგორც სახლის მაშენებელნი, ვიდრე კედელს ამოაშენებდნენ, კუთხიდან კუთხეში ლარს გაჭიმავენ და მერეღა ამოჰყავთ შენობა, ისე რომ მისი ზედაპირი სავსებით არაა უსწორმასწორო; ჩვენც ზუსტად ასევე, ლარის ნაცვლად გამოვიყენებთ ასეთ ნათქვამს: „ამრიგად, ჭამთ, სვამთ თუ სხვა რამეს აკეთებთ, ყველაფერი ღვთის სადიდებლად აკეთეთ“ (1 კორინთელთა 10, 31). ვლოცულობთ თუ ვმარხულობთ, ვამხილებთ თუ შევუნდობთ, ვაქებთ თუ ვკიცხავთ, შევდივართ თუ გამოვდივართ, ვყიდით თუ ვყიდულობთ, ვდუმვართ თუ ვმეტყველებთ, თუ რაიმე სხვას ვაკეთებთ, ყველაფერი ღვთის სადიდებლად ვაკეთოთ; ხოლო რაც ღვთის დიდებას არ ემსახურება, მას ნურც გავაკეთებთ და ნურც ვილაპარაკებთ, და ამ გამონათქვამს დიდებული რამ კვერთხის ნაცვლად, ნაცვლად ჭურისა და ფარისა, აურაცხელი საგანძურის მაგივრად ვატარებთ ყოველგან, აღვიბეჭდავთ რა მას გონებაში, რათა ვაკეთებთ თუ ვლაპარაკობთ რაიმეს, ყველაფერს ღვთის სადიდებლად ვიქმოდეთ, მისგან რომ მოვიღოთ დიდება აქაც და აქედან განსვლის შემდეგაც.
განვიმტკიცოთ სულნი ჩვენნი; - და მაშინ ყველაზე უფრო ნეტარნი ვიქნებით; თუნდაც სიმდიდრე დავკარგოთ, თუნდაც სიკვდილი გვეწვიოს, - ოღონდ კი ვერვინ მოგვტაცოს ღვთისმოსაობა. ეს ქრისტემაც მცნებად დაგვიდო, ამბობდა რა: „იყვენით უკუე მეცნიერ, ვითარცა გუელნი“ (მათე 10, 16). როგორც გველი მზად არის, თუნდაც მთელი ტანი დაჰკარგოს, ოღონდ კი თავი გადაირჩინოს, ასევე შენც ნუ დამწუხრდები, თუნდაც რომ მთელი ქონების დაკარგვა მოგიწიოს, თუნდაც სხეულის, თუნდაც აწინდელი ცხოვრების, თუნდაც ყოველივესი, ოღონდ კი ღვთისმოსაობის შენარჩუნება შესძლო: რამეთუ მასთან ერთად თუ გახვალ ამ სოფლიდან, ღმერთი ყოველივეს მეტი ბრწყინვალებით დაგიბრუნებს: სხეულსაც უფრო მეტ დიდებაში აღადგენს, და ქონების ნაცვლადაც ისეთ სიკეთეს მოგანიჭებს, ენა ვერ გადმოსცემს. განა იობი შიშველი არ იჯდა სკორეზე, და ათას სიკვდილზე უმძიმეს ცხოვრებას არ გადიოდა? მაგრამ რადგანაც არ მიატოვა ღვთისმოსაობა, ამიტომაც ყოველივე სიუხვით მიიღო უკან - ჯანმრთელობა და სხეულის სილამაზე, ბავშვების მთელი გუნდი, ქონება, და რაც ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანია, ბრწყინვალე გვირგვინი მოთმინებისა. როგორც ხეებს ემართებათ, თუგინდ რომ ვინმემ ნაყოფი ფოთლებთან ერთად ჩამოკრიფოს, თუნდაც ყველა ტოტი ააჭრას, ოღონდ ხემ ფესვი შეინარჩუნოს, იგი კვლავაც უწინდელ სახეს დაიბრუნებს და უფრო მშვენიერიც კი გახდება, ასევეა ჩვენთანაც: თუკი დარჩება ძირი ღვთისმოსაობისა, ქონება რომც სავსებით ჩამოგვართვან, სულაც რომ შეგვერყას ჯანმრთელობა, ყველაფერი კვლავაც დაგვიბრუნდება უფრო მეტი დიდებით.
შეიცან, რომ მახეთა შორის მიმოხვალ და ქალაქის ზღუდეთა შორის იარები - ნათქვამია ზირაქის სიბრძნეში. - ჰოჲ, რაოდენ სიკეთეს იტევს ეს გამონათქვამი! თითოეულმა გონებაში აღვიბეჭდოთ იგი, ყოველთვის მეხსიერებაში ვიქონიოთ და ადვილად არ შევცოდებთ. დავწეროთ, მაგრამ მთელის გულმოდგინებით შევისწავლოთ იგი წინასწარ. მას არ უთქვამს: „შეხედე, რამეთუ მახეთა შორის მიმოხვალ“, არამედ - „შეიცან“. მახე, ამბობს, დაფარულია: ეს ხომ სწორედ ბადეა, როცა სიკვდილი არ ჩანს ღიად და დაღუპვა არაა აშკარა, არამედ ყოველი მხრიდან დაფარულია; ამიტომაც ამბობს: „შეიცან“. გჭირდება წინდახედულობა და დიდი სიფრთხილე; რამეთუ, როგორც ბავშვები ფარავენ მახეს მიწით, ასევე ეშმაკი ცოდვებს - ცხოვრებისეული სიამოვნებებით. მაგრამ „შეიცან“, გულსმოდგინე გამოკვლევით; და თუ მოგეცემა შემოსავალი, მხოლოდ შემოსავალს ნუ შეხედავ; არამედ გამოიძიე გულსმოდგინედ ხომ არ იმალება ცოდვა და სიკვდილი ამ შემოსავალში; და თუ დაინახავ ამას, გაიქეცი შორს. ასევე, როცა მოგეცემა ტკბობა და კმაყოფილება: ნუ შეხედავ მხოლოდ კმაყოფილებას, არამედ დაკვირვებით გამოიკვლიე, ხომ არაა კმაყოფილების სიღრმეში რაიმე უსჯულოება; და თუკი იპოვი, განეშორე. გვირჩევს ვინმე თუ მლიქვნელობს, თუ სამსახურს გვიწევს, პატივს გვპირდება, თუ რამე სხვას; - ყველაფერი გულმოდგინედ გამოვიძიოთ და ყოველმხრივ განვიხილოთ, რაიმე ვნება ხომ არაა ჩვენთვის, რაიმე საფრთხე რჩევისაგან, ან პატივისაგან, ან შემოთავაზებული სამსახურისაგან: მალევე და დაუფიქრებლად ნუ გაგიტაცებს. ერთი ან ორი მახე რომ ყოფილიყო დაგებული, კიდევ ადვილად გადაურჩებოდი: მაგრამ ახლა ისმინე, როგორც სოლომონი ამბობს, რათა გიჩვენო მათი სიმრავლე: „შეიცან, რომ მახეთა შორის მიმოხვალ“. არ უთქვამს: „მახეთა სიახლოვეს დადიხარ“, არამედ - „მახეთა შორის“. ორივე მხარეს ჩვენთვის უფსკრულია; ორივე მხრიდან მანქანება. მოვიდა ვიღაც მოედანზე, დაინახა მტერი და ერთი მხოლოდ დანახვაზე აენთო; დაინახა ამხანაგი, რომელიც კარგი რეპუტაციით სარგებლობს, და - შეშურდა; დაინახა გლახაკი, და - ზიზღი იგრძნო; დაინახა მდიდარი, და - შური იგრძნო; დაინახა ლამაზი ქალი, და - მოჯადოვდა. ხედავ, საყვარელო, რამდენი მახეა; ამიტომაც თქვა (ბრძენმა): „შეიცან, რომ მახეთა შორის მიმოხვალ“. სახლშიაც მახეა, მაგიდასთანაც მახეა, შეკრებებზედაც მახეა. არცთუ იშვიათად ზოგიერთი მინდობით მეგობრებს შორის იტყვის რაღაცას დაუფიქრებლად, რისი თქმაც არ შეიძლებოდა, და ისეთ უბედურებას გამოიწვევს, რომ მთელ დღეს წაახდენს. მაშ ასე, ყურადღებით განვიხილოთ საგნები ყოველმხრივ. ხშირად ცოლიც მახეა უყურადღებოთათვის, ხშირად - ბავშვები, ხშირად - მეგობრები, ხშირად - მეზობლები. რა საჭიროა, იკითხავთ, ამდენი მახე? იმისთვის, რომ არ ვისწრაფოდეთ ქვენასაკენ, არამედ ვეძიებდეთ ზეციურს. ჩიტების მონადირებაც არაა ადვილი, ვიდრე ისინი მაღლა ჰაერში დაფრინავენ: ასევე შენც, ვიდრე გექნება სწრაფვა ზეციურისკენ, ადვილად არ იქნები მონადირებული მახით ან რაიმე სხვა ცბიერებით. ეშმა - ეს მეჩიტბადეა: მაღლა მოექეც მის ბადეებს. მაღლა ასული არ მიეცემა ყოფით განცვიფრებას. მთის წვერზე როცა ავალთ, პატარა გვეჩვენება ჩვენ ქალაქიც, კედლებიც; მიწაზე მოსიარულე ადამიანები კი ჭიანჭველებს ჰგვანან. ასევე, როცა შენ მიეახლები სიბრძნისმეტყველების მაღალ აზრებს, არაფერს დედამიწაზე არ ძალუძს შენი დატყვევება; არამედ უმზერ რა ზეციურს, ყველაფერი უმნიშვნელოდ გეჩვენება, სიმდიდრეც, დიდებაც, ძალმოსილებაც, პატივიც, და ყველაფერი მსგავსი ამათი. ასე ეჩვენებოდა პავლესაც ყველაფერი უმნიშვნელოდ, - ბრწყინვალება ამა ცხოვრებისა გვამებზე უფრო უსარგებლოდ. ამიტომაც ამბობდა ასე: „ქვეყანა ჩემთვის ეცვა ჯვარს“ (გალატელთა 6, 14); რისთვისაც ასე შეგვაგონებს: „ზეცისას ფიქრობდეთ“ (კოლასელთა 3, 2). ზეცისას? რომელ ზეცისაზე უბნობ? მითხარ მე. სადაც ანგელოსები, მთავარანგელოსები, ქერაბინნი და სერაბინნი არიან? არა, ამბობს; მაშ რომელზე? „სადაც ქრისტე ზის ღმერთის მარჯვნივ“ (კოლასელთა 3, 1). მაშ, ვისმინოთ და გამუდმებით ვიფიქროთ იმაზე, რომ როგორც მახეში მოხვედრილი ჩიტისთვისაა უსარგებლო ფრთები, ამაოდ რომ იქნევს, ასევე შენთვისაც გონება, თუკი ბოროტი გულისთქმის ტყვეობაში მოხვედრილხარ. იმადა აქვს ჩიტს ფრთები, რომ მახეში არ მოხვდეს: იმისთვის აქვს ადამიანს გონება, რათა ცოდვებს გაურბოდეს. რა შენდობა მოგვეცემა, რა გამართლება გვექნება, როცა პირუტყვზე მეტ უგუნურებას გამოვიჩენთ? ჩიტი, ერთხელ მოხვედრილი მახეში და იქიდან გამოფრენილი, ასევე მახედან თავდაღწეული ირემი, მეორედ ძნელადღა მოხვდებიან მახეში, რადგანაც ერთისთვისაც და მეორისთვისაც სიფრთხილე მასწავლებელი ხდება: ჩვენ კი, ცოდვისგან მრავალჯერ მონადირებულნი, კვლავაც მას ვუბრუნდებით; და დაჯილდოვებულნი გონებით პირუტყვს არ ვბაძავთ წინდახედულობასა და სიფხიზლეში... მათში შევიცნოთ ხაფანგი და შორს დავიჭიროთ მისგან თავი, შევიცნოთ ფრიალოები და ახლოსაც არ მივეკაროთ. სავსებით უსაფრთხოდ ვიგრძნობთ თავს, თუკი არამარტო ცოდვას მოვერიდებით, არამედ იმასაც, რაც უმნიშვნელოდ გვეჩვენება, მაგრამ სინამდვილეში ცოდვისკენ გვიბიძგებს.
როგორადაც ვაჭრები არ იღებენ ყალბ მონეტას და იღებენ ნამდვილსა და უტყუარს, ანსხვავებენ რა ყალბს ნამდვილისგან, ასევე მოიქეცი შენც; ყველა სიტყვას ნუ შეიწყნარებ, არამედ მცდარი და უხეირო განაგდე შენგან, ხოლო საღი და მაცხოვნებელი სულში მიითვალე. შენ გაქვს, ჭეშმარიტად გაქვს შენც სასწორი და ცალსასწორა, გაკეთებული არა ტყვიისა და რკინისაგან, არამედ რწმენისა და სარწმუნოებისაგან შემდგარი; სწორედ მათი დახმარებით გამოიკვლიე ყოველი სიტყვა.
ავირჩიოთ უმჯობესი, მოვისურვოთ, ვეცადოთ, თავს ვიდვათ ყოველგვარი შრომა, - ეს ჩვენს ნებელობაზეა დამოკიდებული; ხოლო ბოლომდე მივიყვანოთ ჩვენი სურვილები, არ დავუშვათ დაცემები და საქმეში წარმატებას მივაღწიოთ, - ეს კი ზენაარის მადლზეა დამოკიდებული.
ის, რაც საკუთარი ძალისხმევით შეგვიძლია აღვასრულოთ, ადვილად მიღწევადია ლოცვის საშუალებით, - განუწყვეტელი ლოცვისა. უეჭველად ყოველთვის და განუწყვეტლივ უნდა ვლოცულობდეთ, ჭირშიაც, ლხინშიაც, სიხარულის ჟამსაც, უბედურებაშიც, კეთილდღეობაშიც: სიხარულსა და კეთილდღეობაში მასზედ, რომ ესენი არასდროს შეწყდეს და აროდეს შეიცვალოს; ხოლო მწუხარებასა და უბედურებაში იმაზედ, რათა რაიმე კეთილი საიმედო ცვლილება მოხდეს და მანუგეშებელი სიმშვიდე ჩამოდგეს. მშვიდად გრძნობ თავს? მაშინ ევედრე ღმერთს, რათა ეს სიმშვიდე მტკიცედ შეგინარჩუნდეს. ხედავ მოახლოებულ ქარიშხალს? გულსმოდგინედ ევედრე ღმერთს, აგცდეს ეს მღელვარება და ქარიშხლის შემდეგ სიმშვიდემ დაისადგუროს. შეისმინა შენი უფალმა? ჰმადლობდე იმისათვის, რომ შესმენილ იქმენ. არ შეისმინა? იქონიე მოთმინება, რათა შესმენილ-იქნე.
ღმერთი მლოცველისგან ითხოვს არა ლამაზ მეტყველებასა და დახვეწილ სიტყვებს, არამედ მშვენიერებას სულისა; და როდესაც იგი მისთვის მოსაწონს ილაპარაკებს, მიიღებს ყველაფერს. ხედავ აქ რა ხელსაყრელია? ადამიანთაგან ვისაც სურს ვინმესთან დაახლოვება, მჭევრმეტყველი უნდა იყოს, უნდა შეეძლოს უფროსის გარემოცვის ლიქნა და ბევრი სხვა რამის მოფიქრება, რათა უკეთ მიიღონ. აქ კი სხვა არაფერია საჭირო, გარდა ფხიზელი სულისა, და არანაირი დაბრკოლება არაა ღმერთთან დაახლოვებისათვის. „განა მხოლოდ ახლოდანა ვარ ღმერთი? - ამბობს უფალი, - განა შორიდან არა ვარ ღმერთი?“ (იერემია 23, 23). მაშასადამე, ჩვენზეა დამოკიდებული მისგან შორს ყოფნა, თავად იგი კი ახლოსაა. მაგრამ რას ვამბობ: აქ არაა საჭირო მჭევრმეტყველება? ხშირადაა, რომ ხმის გაღებაც კი არაა საჭირო, რამეთუ თუნდაც გულშიც კი თუ იტყვი და მოუხმობ მას, როგორც საჭიროა, იგი მაშინაც კი შეისმენს შენსას. ამგვარად შეისმინა მან მოსესი; ამგვარადვე შეისმინა ანასი (გამოსვლათა 14, 15; 1 მეფეთა 1, 13). მხედარი არ დგას მასთან, რომელიც მომსვლელებს გარეკდა, ან შუბოსანი, დრო რომ გადაედო და ეთქვა: ახლა დრო არაა, ამჟამად შესვლა არ შეიძლება, შემდეგში მოდი; არამედ, როდესაც არ უნდა მიხვიდე, იგი დგას და გისმენს: თუნდაც სადილის ჟამს, გნებავს ვახშმობის ხანს, თუნდაც შუაღამისას, გნებავს მოედანზე, ან მგზავრობისას, თუნდაც საძინებელში, თუნდაც სასამართლოში უფროსის წინაშე წარდგომილმა მოუხმე მას, არაფერი შეუშლის მას ხელს შენი თხოვნა მოისმინოს, თუკი მას ისე მოუხმობ, როგორც შეჰფერის. არ შეიძლება თქვა: მე მეშინია მივუახლოვდე და ვთხოვო; ჩემი მტერი მის წინაშეა წარდგომილი. აქ ეს დაბრკოლებაც არ არსებობს, რადგან იგი არ უსმენს მტერს და არ უგულებელსყოფს შენს სათხოვარს, არამედ ყოველთვის და გამუდმებით შეგიძლია მასთან საუბარი, და აქ არანაირ გართულებას არა აქვს ადგილი; რადგანაც აქ არაა საჭირო, რათა შეჰყავდე (მასთან) მეკარეებს, შინაგანმგებლებს, ზედამხედველებს, მცველებს, ან მეგობრებს, არამედ როგორც კი შენ თავად მიეახლები, სწორედ მაშინ შეისმენს შენსას განსაკუთრებულად, მაშინ, როცა შენ არავის სხვას არ სთხოვ.
„სიღრმეებიდან მოგიხმო შენ, უფალო; უფალო, ისმინე ჩემი ხმა“ (ფსალმუნი 129, 1). რას ნიშნავს სიღმეებიდან? - არა უბრალოდ ბაგეებით, არა უბრალოდ ენით; რამეთუ სიტყვები მაშინაც მოედინება, როცა აზრი გეფანტება; არამედ გულის სიღრმიდან, უდიდესი გულსმოდგინებითა და მოშურნეობით, თვით სულის ფსკერიდან. ასეთია სული მწუხარეთა: ისინი ერთიანად შეძრულია, თვით გულში, მოუხმობს რა ღმერთს დიდი გულისშემუსვრილებით; ამიტომაც ხდებიან შესმენილნი. ამგვარ ლოცვებს უდიდესი ძალა აქვთ, არ არიან რა გაფანტულნი და მერყევი, თუნდაც დიდი კადნიერებით ესხმოდეს თავს ეშმაკი. როგორც ძირმაგარი ხე, რომელსაც ღრმად გაუდგამს მიწაში ფესვები და შემოსალტია მის წიაღს, ნებისმიერ ქარიშხალს უძლებს, ხოლო ზედაპირზე ფესვგამდგარი ხე კი ქარის პატარა დაბერვაზეც კი ირხევა, ფესვებიანად ამოიგლიჯება და მიწაზე ენარცხება: ზუსტად ასევე ლოცვებიც, სულის სიღრმიდან ამომავალი და მის ფსკერზე ფესვგამდგარი, ძლიერი და მოუუძლურებელი რჩება და არ იფანტება, თუნდ ურიცხვი გულისთქმები შემოეჯაროს და მთელი ჯგრო ეშმაკებისა; ხოლო პირიდან და ენიდან, და არა სულის სიღრმიდან მომავალი ლოცვები კი ვერ აღწევენ ღმერთამდე, მლოცველის უზრუნველობით, რადგანაც პატარა კაკუნიც კი აფორიაქებს და ნებისმიერი ხმაური ყურადღებას უფანტავს ლოცვისას; ბაგეები ხმას გამოსცემს, გარნა გული ცარიელია და გონება დაუკავებელი.
ღმერთი ზოგჯერ გვაძლევს, ხოლო ზოგჯერ არ გვაძლევს; მაგრამ იმასაც და ამასაც სარგებლობით იქმს ისე, რომ დღეს თუ შენ არ იღებ, - იღებ იმით, რომ არ იღებ; აღწევ სასურველს თუ არ აღწევ, - შენ იმითაც აღწევ, რომ არ აღწევ, რამეთუ არ მიიღო ის, რასაც ითხოვ, ხშირად უფრო სასარგებლოა, ვიდრე მიიღო. ჩვენთვის რომ ხშირად სასარგებლო არ იყოს არმიღება, მაშინ, რა თქმა უნდა, ღმერთი ყოველთვის მოგვცემდა; ხოლო არ მივიღოთ სარგებლობით ნიშნავს, მივაღწიოთ იმას, რასაც ვთხოვთ, ამიტომაც იგი ხშირად აყოვნებს მოგვანიჭოს ის, რასაც ვითხოვთ, არ სურს რა, ვიტანჯებოდეთ დაყოვნებით, გარნა გვასწავლის, საბოძვარის დახანებით, მუდმივად ვფხიზლობდეთ. რადგანაც სათხოვარის ასრულების შემდეგ ვანელებთ ლოცვაში გულმოდგინებას; ამიტომაც იგი, სურს რა ჩვენი ლოცვითი გულმოდგინების გაძლიერება, ახანებს ხოლმე რაიმეს მონიჭებას. ასევე იქცევიან მოყვარული მშობლებიც: ზარმაცსა და ცელქ შვილებს ისინი ხშირად დიდი საჩუქრების დაპირებით აკავებენ და ზოგჯერ ახანებენ ჩუქებას, ხოლო ზოგჯერ კი არაფერს აძლევენ. ისეც ხდება, რომ ჩვენთვის რაიმე მავნესაც კი ვითხოვთ, მაგრამ ღმერთი, რომელმაც უწყის რაჲ არს ჩვენთვის სასარგებლო, არ გვისრულებს ლოცვას, განგვიმზადებს რა სასარგებლოს ისე, რომ ჩვენ არც კი ვიცით... მაშ განვეწყოთ ვმადლობდეთ მას ერთისთვისაც და მეორისთვისაც: აღგვისრულებს ღმერთი, თუ არ აღგვისრულებს სათხოვარს, რამეთუ ყველა შემთხვევაში იგი ჩვენთვის სასარგებლოს იქმს. თუკი მის ხელმწიფებაშია მოცემა, მისივე ხელმწიფებაშია ისიც, თუ როდის მოგვცეს, რა მოგვცეს, ანდა სულაც არ მოგვცეს. შენც არ იცი ისე კარგად, რა არის შენთვის სასარგებლო, როგორც მან უწყის. შენ ხშირად შენთვის უსარგებლოსა და ზიანის მომტანსაც კი ითხოვ; ის კი, ზრუნავს რა შენი ცხონებისათვის უკეთესად, ვიდრე შენ, უყურებს არა თხოვნა-ვედრებას, არამედ, უპირველეს ყოვლისა, იმას რაც შენ სარგებლობას მოგიტანს. თუკი ხორციელი მშობლები ყველაფერს არ აძლევენ შვილებს, რასაც ისინი ითხოვენ, არა იმიტომ, რომ ყურადღებას არ აქცევენ მათ, არამედ იმის გამო, რომ ფრიად ზრუნავენ მათზე; მით უფრო ღმერთი, უმეტესად მოყვარული და ყველაზე უკეთ მცოდნე რა არის სასარგებლო, მოიქცევა ამგვარად, მაშ განუწყვეტლივ ვიღწვოდეთ ლოცვათა შინა არამარტო დღისით, არამედ ღამითაც... ლოცვა - დიდებული იარაღია; ლოცვა - ჩინებული სამკაულია, ზღუდე და ნავთსაყუდელი, სიკეთეთა საგანძური და გაუქურდავი სიმდიდრე.
თუკი ვინმე მენელსაცხებლესთან ჯდომით უნებურად კეთილსურნელებით იჟღინთება, ასევე უფრო მეტად აღივსება მადლით ის, ვინც ეკლესიაში იარება. როგორც უმოქმედობისგან იბადება სიზარმაცე, ასევე ვარჯიშით წარმოიშვება გულმოდგინება. ამიტომაც, თუნდაც არაწმინდა იყო, აურაცხელი ცოდვით იყო აღსავსე, - ნუ გაექცევი ეკლესიის კრებულს. მაგრამ, მეტყვი შენ: - თუკი მე ვისმენ, მაგრამ არ აღვასრულებ? მე გიპასუხებ: - ესეც არამცირედი შენაძენია - აღიარო თავი სიბრალულის ღირსად. არც ეს შიშია უსარგებლო; უნაყოფო არაა ეს შიშნეულობაც. ოღონდ თუკი გულისშემუსვრილება გექნება იმის გამო, რომ ისმენ და არ აღასრულებ, აუცილებლად მიხვალ ოდესმე აღსრულებამდის. ვინც ღმეთთან საუბრობს და ღვთის საუბარს ისმენს, შეუძლებელია რაიმე სარგებლობა არ მიიღოს.
თუკი ყრმა ყოველდღიურად დადის სკოლაში, მაგრამ არაფერს სწავლობს, ნუთუ მის გასამართლებლად ჩვენს თვალში საკმარისი იქნება ის, რომ ყოველდღიურად იარება სკოლაში? მის სამხილებლად, უპირველეს ყოვლისა, განა სწორედ იმას არ წარმოვადგენთ, რომ ყოველდღიურად იარება სკოლაში, მაგრამ სავსებით უსარგებლოდ? ამგვარადვე ვიმსჯელოთ საკუთარ თავზე და ვთქვათ: ამდენი ხანია ტაძარში დავდივართ და ვეზიარებით ქრისტეს საშინელსა და მაცხოვნებელ საიდუმლოებას; მაგრამ თუკი აქედან ისეთივენი გავალთ, როგორებიც შემოვდივართ და არცერთ ჩვენს ნაკლს არ გამოვასწორებთ, რა სარგებლობა გვექნება ჩვენი აქ სიარულით? მრავალი საქმე კეთდება არა თავად საქმისთვის, არამედ მათი შედეგებისთვის. მაგალითად: მთესვარი არა იმისთვის თესავს, რომ მხოლოდ თესოს, არამედ რათა მოიმკოს კიდეც. ასე რომ, თუკი ეს არ იქნება, მთესვარი დაზარალდება, ამაოდ დაალპობს თესლს. ვაჭარი იმისთვის კი არ ნაოსნობს, რათა მხოლოდ იცუროს, არამედ ნაოსნობის გზით თავის ქონებას რომ შეჰმატოს. ასე რომ, თუკი ასე არ მოხდება, უკიდურესად იზარალებს და ვაჭრების ნაოსნობა საზიანო აღმოჩნდება. ამგვარადვე ვიმსჯელოთ საკუთარ თავზე: ჩვენც ტაძარში იმისთვის როდი დავდივართ, რომ მხოლოდ მოვინახულოთ იგი, არამედ რათა აქ მოსვლით უდიდესი სულიერი სარგებლობა ვნახოთ. მაშასადამე, თუკი აქედან ყოველგვარი სარგებლობის გარეშე გამოვალთ, ჩვენი გულსმოდგინება მხოლოდ ჩვენდა განსაკითხად იქნება. ეს რომ ასე არ იყოს და საკუთარ თავს უდიდესი ვნება არ მოვუტანოთ, აქედან გასვლის შემდეგ იმსჯელეთ მეგობრებმა ურთიერთშორის, მამებმა შვილებთან, ბატონებმა მსახურებთან, - და ეცადეთ როგორმე აღასრულოთ, რაც ჩვენ მცნებად მოგვეცა: რათა, როდესაც უკან დაბრუნდებით და იმავე საგანზე მოისმენთ ჩვენგან დარიგებას, სინდისის ქენჯნამ სირცხვილი არ მოგგვაროთ, არამედ გიხაროდეთ და განმხიარულდით იმის გამო, რომ ამ დარიგებათა დიდი ნაწილი აღგისრულებიათ, თუკი ამაზე ვიფიქრებთ და ვიზრუნებთ, სხვა საქმეებიც წარმატებით წარგვემართება. შენ იზრუნე ღვთიურზე და ღმერთი იზრუნებს შენზე.
ზედმეტი იქნებოდა ახლა დამერწმუნებინეთ, ღვთის სიტყვა ყურადღებით მოგესმინათ. თქვენ უკვე იჩქარეთ ეს გეჩვენებინათ საქმით. ესოდენი თავმოყრა ხალხისა, ეს ფეხზე დგომა დაძაბული ყურადღებით, ეს აჩქარება ერთმანეთის მიწევ-მოწევით ჩვენთან ახლოს დაიკავოთ ადგილი, საიდანაც უკეთ ისმის ჩვენი ხმა, აქედან გაუსვლელობის სურვილი, მიუხედავად სიმჭიდროვისა, ვიდრე არ დასრულდება ეს სულიერი სანახაობა, ტაშისკვრა და მოწონების შეძახილები - ყველაფერი ეს თქვენს სულიერ სითბოსა და გულმოდგინე მოსმენაზე მეტყველებს. ამიტომაც ზედმეტია შეგაგონოთ მოსასმენად განეწყოთ, არამედ საჭიროა მხოლოდ გითხრათ, რომ ყოველთვის შეინარჩუნოთ ამგვარი გულსმოდგინება, და არამარტო აქ აჩვენებდეთ ამას, არამედ სახლშიაც ქმარი ცოლთან, თუ მამა შვილებთან, ამაზე საუბრობდეთ, და დე ერთნი მეორეს გადასცემდნენ და ერთიმეორეს ეკითხებოდნენ და დე ურთიერთ ყველა იჩენდეს ამ კეთილ დახმარებას. ნურავინ მეტყვის, რომ ჩვენ არ გვინდა ბავშვების ამით დაკავება. არამარტო ამის მეცადინეობაში უნდა ვიყოთ, არამედ ერთი მხოლოდ ამაზე ჯერ-არს ვზრუნავდეთ. თუმცაღა თქვენი უძლურების გამო, მე ამას უკვე აღარ ვამბობ; მე ბავშვებს არც ვაშორებ გარეშე საქმიანობას, ისევე როგორც თქვენ არ გწყვეტთ საზოგადოებრივი საქმეებისგან. მხოლოდ მე სამართლიანად ვთვლი, რომ შვიდი დღიდან ერთი ჩვენს საერთო უფალს მივუძღვნათ. რამეთუ რაოდენ შეუფერებელია ის, რომ ჩვენს მონებს ვუბრძანებდეთ ყოველთვის გვემსახურებოდნენ ჩვენ, ხოლო თავად ჩვენ უმნიშვნელო დროსაც კი არ ვუთმობდეთ უფალს, და ეს მაშინ, როცა ჩვენს მსახურებას მისთვის არაფერი მოაქვს (რადგანაც ღმერთი არაფერს საჭიროებს), და მხოლოდ ჩვენ გვექცევა სარგებლობად! როდესაც თქვენ ბავშვები სანახაობაზე დაგყავთ, ამაში ხელს არც მეცნიერება გიშლით და არც რაიმე სხვა; ხოლო როცა საჭიროა შეკრება რაიმე სულიერი სარგებლობის მისაღებად, თქვენ ამას უსაქმურობას უწოდებთ. როგორ არ არისხებთ ღმერთს, როდესაც პოულობთ დროს და ყველაფერში წვრთნით ბავშვებს, ხოლო ღვთიური საქმეებით დააკავოთ ისინი სამძიმოდ და არაკეთილდროულად მიგაჩნიათ? არა, ასე როდია, ძმანო! სწორედაც რომ ეს ასაკი საჭიროებს უპირატესად ამგვარ გაკვეთილებს. ნორჩი ასაკი - სწრაფად ითვისებს იმას, რასაც ეუბნებიან და როგორც ტვიფრი ცვილზე, ესრეთ აღიბეჭდება ბავშვების სულში ის, რასაც ეუბნებიან. ამასთან, მათი ცხოვრებაც უკვე იწყებს გადახრას ან მანკიერებისკენ ან სათნოებისკენ. ამიტომაც, თუკი სათავეშივე, ასე ვთქვათ, წინკარშივე განვაშორებთ მანკიერებას და დავაყენებთ უმჯობეს გზაზე, სამომავლოდ ეს უკვე ჩვევად ექცევათ და თითქოს ბუნებად, და ისინი ადვილად აღარ მიიდრიკებიან თავისი ნებით ცუდისკენ; რამეთუ ჩვევა მათ კეთილი საქმეებისკენ უბიძგებს. მაშინ ისინი ჩვენთვისაც თავად ხანდაზმულებზეც უფრო ღირსპატივსაცემნი გახდებიან და სამოქალაქო საქმეებისთვის სასარგებლონი, გამოიჩენენ რა სიჭაბუკეში ჭარმაგთა თვისებებს.