კეთილი საქმე – ქრისტიანმა ყოველი კეთილი საქმე, ქველმოქმედება უსასყიდლოდ და უანგაროდ უნდა აღასრულოს. თუ კაცი კეთილ საქმეს იმისთვის იქმს, რომ სასყიდელს ან ჯილდოს მოელის, მაშინ მის კეთილ საქმეს ზნეობრივი მნიშვნელობა არა აქვს; ანუ თუ ქრისტიანი მარტო სასჯელის შიშით ერიდება ცოდვას და კეთილ საქმეს ამიტომ აკეთებს, მაშინ იგი სათნოების დაბალ საფეხურზე დგას და მისი კეთილი საქმე ანგარების ნაყოფია; ხოლო უმაღლესი ხარისხი სათნოებისა ის არის, როცა ქრისტიანი კაცი ღმრთისა და მოყვასის სიყვარულით აკეთებს კეთილ საქმეს და წმინდად ცხოვრობს. თვით ღმერთიც ყველაზე მეტად იმისთვის კი არ უნდა გიყვარდეს, რომ სასყიდელს აღგითქვამს, არამედ იმიტომ, რომ იგი უდიდესი და უკეთესია ყოველთა ზედა. მაშასადამე, კეთილი საქმისადმი თვით შენი ბუნება, ანუ ხასიათი და თვისება უნდა გიზიდავდეს. როგორც შენი სხეული ითხოვს საჭმელს, მსგავსადვე სული და გული უნდა იყოს მომთხოვნი კეთილი საქმისა. ამავე დროს, კეთილი საქმის აღსრულებისათვის კაცი თავმდაბალი უნდა იყოს. კეთილ საქმეთა შორის უფრო მეტად ის ფასობს, რომელიც ჩვენგან განსაკუთრებულ შრომასა და თავდადებას ითხოვს.
კვირა – წმიდა ჰყავ დღე იგი. კვირა ღმრთის დღეა. ამ დღეს კაცი მარტო ღმერთს უნდა ემსახუროს და ღმრთის საქმე აღასრულოს. მონასტერშიც რომ ცხოვრობდე და ყოველდრე წირვა-ლოცვას ისმენდე, კვირა დღე მაინც უფრო მეტი კრძალვითა და სიწმიდით უნდა გაატარო. შენ კი, სოფლის კაცი ხარ, თუ ქალაქში მცხოვრები, იქნებ ექვსი დღის განმავლობაში ღმერთი არც გაგახსენდა და გულმოდგინედ ერთხელაც ვერ ილოცე. ნუთუ კვირა დღეც ამაოებაში და ვაჭრობაში უნდა გაატარო! თუ ასე ხშირად მოიქეცი, ბოლოს ღმერთზე გული გაგიგრილდება, სასოებას დაკარგავ და სოფელი და ცოდვა სრულიად წარგიტაცებს. კვირა დღეს წირვა-ლოცვის მოსმენას ისე მტკიცედ უნდა იყო მიჩვეული, რომ სანამ ელესიაში არ წახვალ, თვით შენი გული და სინდისი ძალას გატანდეს და არ გასვენებდეს. თუ კაცს ღმრთის მცნება გულში დაბეჭდილი არა აქვს და მისი აღსრულება თვით ბუნების მოთხოვნილებად არ უქცევია, მას სჯული ღმრთისა შეთვისებული არ ჰქონია. კვირას დილით ადგომის შემდეგ სახლში ილოცე, მერე წადი და ცისკარი მოისმინე. ვინც საღამოს დროზე დაიძინებს და დილით ადრე ადგება, იგი დღეს უფრო სიმრთელითა და მხიარულებით გაატარებს. ეცადე, რამე წმიდა წიგნებიდანაც წაიკითხო და სულითა და გულით ასე განმზადებული წირვასაც უფრო ნაყოფიერად მოისმენ. წირვის შემდეგ, მიიღებ რა სადილს, ეცადე, რაიმე მცირე კეთილი საქმე მაინც აღასრულო; იქნებ ვინმე ღარიბი და საწყალი კაცი იცი, რაიმეთი შეეწიე ისე საიდუმლოდ, რომ მარჯვენამან შენმან არ შეიტყოს; იქნებ ვინმე შენი მეზობელთაგანი სნეული და მწუხარეა, მიდი და ნუგეში ეცი; იქნებ ვინმე ისეთი ნაცნობი გყავს, რომელსაც საღმრთო საგანზე ლაპარაკი უყვარს, მიდი მასთან, ილაპარაკე და დრო გაატარე. იმ დღეს ყბედ, მეჭორე და ცილისმწამებელ კაცთან არ მიხვიდე. ბოლოს, საღამოს მწუხრი მოისმინე და ასე ხორციელად მოსვენებული და სულიერად განახლებული, მეორე დღეს ექვსი დღის საქმესა და შრომას შეუდექი. იცოდე, რომ კვირადრეს მცირე ცოდვაც რომ ჩაიდინო, ათწილ უფრო მეტ დანაშაულში ჩაგეთვლება, რადგან ის დღე ღმრთისაა.
კვირიაკე შენდობისა – შენდობის კვირადღეს მართლმადიდებელ ეკლესიაში ძველთაგანვე არსებობდა წესი ერთმანეთზე განაწყენებულთა შერიგებისა და მიტევებისა. ამ ჩვეულებას გულწრფელი აღსრულება სჭირდება. მაცხოვარი გვასწავლის: თუ მივუტევებთ ადამიანებს შეცოდებებს, მამა ჩვენი ზეციერი ჩვენც მოგვიტევებს ჩვენს შეცოდებებს, ხოლო თუ არ მივუტევებთ, არც ჩვენ მოგვეტევება. აქედან ჩანს, როგორ სურს ჩვენს ზეციერ მამას ჩვენს შორის ერთობა და სიყვარული იყოს და როგორ უხარია მას, როცა შერიგებულებსა და ერთმანეთისადმი კეთილად განწყობილებს გვხედავს. განა მამა, რომელსაც მრავალი შვილი ჰყავს და ხედავს, რომ მათ შორის შფოთი და განხეთქილებაა, არ ეტყვის მათ: შვილნო ჩემნო, უკეთუ გსურთ ჩემთვის საყვარელნი იყოთ, ერთმანეთი თქვენც შეიყვარეთ და ერთმანეთს შეურიგდით. ასევე უნდა ვიფიქროთ ჩვენი ზეციერი მამის შესახებაც. მოახლოებულია დიდი მარხვა, ჟამი ცოდვების აღიარებისა და მონანიებისა, მაგრამ იესო ქრისტე ცოდვებს მხოლოდ იმ პირობით შეგვინდობს, თუ ჩვენც შევუნდობთ მათ, რომელთაც ჩვენს წინაშე შესცოდეს. ან როგორ არ უნდა შეუნდო, როცა შენც ცოდვილი ხარ და შენდობა შენც გჭირდება? უცოდველიც რომ იყო, მიტევება მაშინაც უნდა შეგეძლოს. განა ჩვენი უფალი, რომლისათვის ცოდვა საერთოდ უცხოა, არ გვპატიობს ჩვენ, ვინც მის წინაშე ვცოდავთ? ამ მცნებების ასრულება განსაკუთრებით ქართველობას გვჭირდება, რადგან ერთმანეთის მტრობისა და ერთმანეთზე შურისძიებისადმი მეტისმეტად მიდრეკილნი ვართ. მიზეზნი ჩვენს შორის განხეთქილებისა, უმეტესწილად მცირეა დ უმნიშვნელო. მაგრამ ჩვენი გულფიცხობის გამო მტრობისთვის საკმარისი ხდება. ყოველი კაცისა და საზოგადოებისათვის მშვიდობა, ერთობა და სიყვარული უდიდესი საუნჯეა, ჩვენ კი სულ მცირე მიზეზის გამო, მზად ვართ ერთმანეთის სიყვარული დავივიწყოთ და შფოთს მივეცეთ. ცილობა და განხეთქილება სხვა ქვეყნებშიცაა, მაგრამ იქ იმას ცდილობენ, რომ სამართალმა უსამართლობას აჯობოს, და არა კაცმა კაცს, როგორც ჩვენთან ხდება. იქ აზრი აზრს ებრძვის, საქმე-საქმეს. აქ კაცი – კაცს, გვარი – გვარს. იქ ცილობის მიზეზი უმჯობესის ძიებაა, აქ - თავხედობა და პატივმოყვარეობა; აქ ცილობა და უკმაყოფილება ყოველთვის სიძულვილითა და მტრობით მთავრდება, იქ კი იმას ფიქრობენ, რომ ცილობითა და ბრძოლით უკეთესი აზრი და წესი გამოარჩიონ. უკეთუ ქრისტიანები ვართ, ამ ცოდვას უნდა ვაჯობოთ, რადგან სადაც უთანხმოება და შური სუფევს, იქ ქრისტე არ შეიძლება იყოს.
კმევა – ტაძარში ხშირად მღვდელი ან დიაკონი საცეცხლურით უკმევს საკურთხეველს, ხატებს, მრევლს. ეს იმას ნიშნავს, რომ როგორც საკმეველი არის კეთილსურნელოვანი და მისი კვამლი ადის ზეცას, ასევე ჩვენი ლოცვაც ღმრთის წინასე გულის სიტკბოებით უნდა იყოს შეზავებული და ზეცად აღიწეოდეს.
ლოცვა – ფარისეველმა გრძლად ილოცა, მეზვერემ მხოლოდ ხუთი სიტყვა წარმოსთქვა: ღმერთო მილხინე მე ცოდვილსა ამას, მაგრამ გამართლებული იგი გამოვიდა. ეს იმას ნიშნავს, რომ ჭეშმარიტი ლოცვა მრავალსიტყვაობით, მუხლმოდრეკით, ხელების აღპყრობითა და თუნდაც პირჯვრისწერით არ გამოიხატება. ჭეშმარიტი ლოცვა, უპირველესად, საკუთარი თავის, სულიერი მდგომარეობის შეცნობას გულისხმობს, როცა მისი აზრი და გონება თავისი თავისკენაა მიმართული და გრძნობს რა თავის უღირსებასა და ცოდვილობას, უნებლიედ ღმერთს მიმართავს შეწუხებული. მეორე, ჭეშმარიტი ლოცვა არის კაცის სულის მოძრაობა ზეციერი მამისაკენ, როცა სული თითქმის გამოდის სხეულიდან და ცათა შინა შედის. ამ დროს ადამიანი ღმერთთან არა მხოლოდ სიახლოვეს, არამედ ერთობას გრძნობს. როცა გულში ჭეშმარიტი ლოცვის მადლი გაჩნდება, იგი ვითარცა მშიერი და მწყურვალე პურისა და სასმელისაკენ, ისე ისწრაფვის ღმრთისაკენ: ამ მდგომარეობაში იყო დავით წინასწარმეტყველი, როცა ამბობდა: ვითარცა სახედ სურის ირემსა წყაროთა მიმართ წყალთასა, ეგრეთ სურის სულსა ჩემსა შენდამი ღმერთო. ჭეშმარიტი ლოცვის დროს, ადამიანის სხვა ორგანოები და გრძნობები დადუმებულნი არიან. იგი დგას ღმრთის ტახტის წინაშე და ერთი მხრივ თავის განუზომელ სიგლახაკეს გრძნობს, ხოლო მეორე მხრივ, ღმრთის განუზომელ მოწყალებას. მესამე, ჭეშმარიტი ლოცვა კაცის სულს აცხოველებს და კეთილი საქმეებისაკენ იზიდავს. ადამინის გულში იგი კეთილ ზრახვებს აღძრავს, ხოლო უკეთურ აზრებსა და სურვილებს სპობს. იგი აიძულებს კაცს, საქმით ადიდოს ღმერთი. თუ ადამიანის ხორციელ ცხოვრებას აზრი და მოქმედება შეადგენს, მისი სულიერი ცხოვრება ლოცვითა და საქმით შედგება. ლოცვა, რომელიც საქმედ არ გადაიქცევა, არ არის ჭეშმარიტი ლოცვა. ყოველი კეთილი საქმე, ჩვენგან აღსრულებული, იგივე ლოცვაა, რამდენადაც ნაყოფია ლოცვისა. ლოცვისას კაცს სული შემუსვრილი და დამდაბლებული უნდა ჰქონდეს. ლოცვაში თავის თავს თვითონვე უნდა ამტყუნებდეს, ცოდვებს ნანობდეს, ღმერთს თავის უღირსებას შეაბრალებდეს; ლოცვის დაწყებამდე სულისა და გულის მომზადებაა საჭირო. პირველ ლოცვისა დაწყებამდე განამზადე თავი შენი და ნუ იქმნები, ვითარცა კაცი გამომცდელი ღმრთისა (ზირ. 18,23). უნდა იფიქრო, რომ ერთი საწყალი, ყოველ სულიერ ღირსებას მოკლებული, სუსტი და მოკვდავი ცოდვილი ქმნილება ხარ. გახსოვდეს, რომ ლოცვისას ღმრთის წინაშე დგახარ, რომლის წინაშეც ძრწიან ქერუბიმნი და სერაფიმნი, მაგრამ ამასთანავე – წინაშე ყოვლად მოწყალისა მამისა, რომელიც ჩვენს გულს ხედავს და ელის, რა სულიერ ძღვენს მივართმევთ მას. ლოცვის დროს აუცილებელია, რომ ჩვენი გრძნობა, განზრახვა და სული ლოცვაში წარმოთქმულ სიტყვებს ეთანხმებოდეს. ლოცვის შემდეგ საჭიროა, რომ საქმით ვეძიებდეთ და ვასრულებდეთ იმას, რაც ღმერთს ლოცვაში ვთხოვეთ. ჩვენ ცუდად ვცხოვრობთ მაშინ, როცა ცუდად ვლოცულობთ, და ცუდად მაშინ ვლოცულობთ, როცა ცუდად ვცხოვრობთ; ჭეშმარიტად ის ლოცულობს, ვისაც ლოცვის დროს უნებლიედ ცრემლი მოუვა.
ლოცვა და მარხვა – მარხვასთან შეერთებული გულწრფელი ლოცვა ყოველივე იმას გააღვიძებს და გააცოცხლებს, რაც კაცის გულში და სულში კეთილი, წმინდა, პატიოსანი და ღმრთიურია, ხოლო ყოველივე ბოროტ სურვილსა და მიდრეკილებას დათრგუნავს და მოსპობს. მყუდრო და წრფელი ლოცვის ჟამს ყოველი ვნება და ცოდვა კაცის გულში უნებლიედ დადუმებულია, ხოლო თუ კაცი ლოცვას მხურვალებით ხშირად გაიმეორებს, მაშინ მისი ყოველი ცუდი სურვილი და ყოველივე გულისთქმა სრულიად დაიძინებს და დაიმალება. ამავე დროს, გულწრფელი ლოცვა და მარხვა სიმდაბლისა და ღმრთის მორჩილების ნიშანია. ამპარტავანსა და თავხედ კაცს გულწრფელი ლოცვა არა შეუძლია. ჭეშმარიტი ღმრთიური ლოცვა კაცს გულში გამოუთქმელ ნუგეშსა და სიხარულს გაუჩენს; ვინც იგრძნო ტკბილი გემო ლოცვისა, ცხოვრების სიმძიმეს ადვილად იტვირთავს. ლოცვის კიდევ ერთი და ამასთანავე უმაღლესი თვისება ისაა, რომ ამ დროს კაცი ღმრთის წინაშე დგას; ლოცვა პირდაპირი და მჭიდრო კავშირია, იგი კაცის სულის ღმერთთან შეერთებაა. თუ ღმერთთან საუბარი ანუ ლოცვა ისწავლე და ღმრთის პირის წინაშე კეთილი გრძნობით იქცვი, სული შენი განიწმინდება და ამაღლდება, რაც კი შენში უკეთური, უწმინდური და ხენეშია – ყოველივე დაჩვილდება და დადნება, ხოლო შენ კეთილი, კაცთმოყვარე და ლმობიერი შეიქნები. ლოცვას და მარხვას დიდი და ძლიერი კავშირი აქვს, ერთი მეორეს აამაღლებს და განამტკიცებს. ამიტომაც, მაცხოვარი არაწმინდა სულის განდევნის საქმეში ორივეს თანასწორ მნიშვნელობას ანიჭებს: ნათესავი ესე ვერ შესაძლებელ არს განსვლად, გარნა ლოცვითა და მარხვითა. როგორც საღმრთო წერილი, ასევე წმიდა მამებიც მარხვასა და ლოცვას ყველგან ერთად ახსენებენ, რადგან ერთი მათგანი საკმაოდ ნაყოფიერი ვერ იქნება, თუ მეორეც არ შეეწია.
მადლობა ღმრთისა - როგორც სახარება მოგვითხრობს, მაცხოვარმა ერთხელ ათი კეთროვანი განკურნა, რომელთაგან მხოლოდ ერთი მივიდა მასთან მადლობის შესაწირად (ლუკ.17,18). დანარჩენი ცხრის საქციელმა თვით უფალიც განაკვირვა. სამწუხაროდ, ადამიანებს ეზარებათ მადლობის თქმა. როცა ვინმე რამეში სჭირდებათ, სიკვდილამდე ერთგულებას ეფიცებიან, თხოვნის აღსრულების შემდეგ კი მაშინვე ივიწყებენ და აღარც მადლობის თქმა ახსენდებათ. ეს თვისება გასაკიცხი და ცუდია, რადგან იგი ადამიანის დაბალსა და საზიზღარ ბუნებას გამოაჩენს. კეთილშობილ, სულგრძელსა და წრფელ ადამიანს მოყვასისაგან გაკეთებული უმცირესი სიკეთეც კი არ ავიწყდება და სიხარულით სწირავს მადლობას. უმაღლესი კეთილისმოქმედი ჩვენი ღმერთია, ამიტომ ყოველი ადამიანი მას უნდა ადიდებდეს და მადლობას სწირავდეს. დიდება ღმერთსა – ეს ორი სიტყვა მარადის უნდა იყოს როგორც ჩვენს გულში, ისე ბაგეებზე. მაშინაც კი, როცა სიღარიბე, სნეულება და სიგლახაკე გვაწუხებს, რადგან სულიერ საქმეებში ყველანი თანასწორნი ვართ; ყოველი ადამიანი უნდა ადიდებდეს, ანუ მადლობდეს ღმერთს.
მართლმადიდებელი სარწმუნოება – ის ქვეყანა, რომელსაც მტკიცე სარწმუნოება აქვს, არ დაეცემა, რაც არ უნდა დიდი უბედურება და განსაცდელი დაატყდეს თავს. ეს იცოდნენ ჩვენმა წინაპრებმა და სარწმუნოებაზე ყოველთვის მტკიცედ იდგნენ. თუმცა, მათ შორისაც მრავლად იყო უწესოება, განხეთქილება, შური და ბრძოლა და თუმცა გარეშე მტრებიც ყოველმხრივ ავიწროვებდნენ, რადგან შეურყეველი სარწმუნოება ჰქონდათ, სარწმუნოებამ დაიცვა და გადაარჩინა ისინი. მე ასე მგონია, ჩვენს წინაპრებს, რომ მრავალი ჭირისა და განსაცდელის მიუხედავად არ დაეცვათ მართლმადიდებლური სარწმუნოება, დღეს ქვეყანაზე აღარც ჩვენი ენა იქნებოდა და აღარც ჩვენი სახელი; ვიქნებოდით დამდაბლებულნი, როგორც დღეს წარმომავლობით ჩვენი ძმები არიან – დავრდომილნი და პირუტყვთა მსგავსად წახდენილნი, რადგან მართლმადიდებლობა დაივიწყეს და მაჰმადიანობა მიიღეს. აი, როგორი დავალებული ვართ ჩვენ ჩვენი სჯულისა და სარწმუნოებისაგან, სხვა მიზეზი რომ არ გვქონდეს, ჩვენი სარწმუნოება მარტო ამ მიზეზმაც უნდა შეგვაყვაროს.
მავნე ჩვეულებანი – როცა მაცხოვარი შაბათს რომელიმე სნეულს განკურნავდა, ურიები მას სჯულის დარღვევას აყვედრიდნენ, მაგრამ სჯულში არსად არ იყო თქმული, რომ შაბათს კაცი გულხელდაკრეფილი უნდა მჯდარიყო და კეთილი საქმე არ უნდა გაეკეთებინა. ეს ცუდი ჩვეულება თვითონვე მოიგონეს; ამით ისინი თავიანთ სულიერ ცხოვრებას აბრკოლებდნენ და კეთილ ზნეობასაც აფუჭებდნენ. ცუდი და მავნე ჩვეულებანი ჩვენც გვაქვს. ერთი ასეთთაგანია ხანგრძლივი ტირილი მიცვალებულის გასვენებისას. პირველი მიზეზი იმისა, რომ მე ეს ჩვეულება მავნებელი და შეუწყნარებელი მგონია, ისაა, რომ იგი კაცს ფარისევლობასა და პირმოთნეობას ასწავლის. მწუხარება და ტირილი ბუნებრივი გრძნობებია, გულში უნებლიედ გაჩენილი, ამიტომ, როცა ადამიანი თავს ეტყვის: ამ დროს უნდა ვიტირო და ცრემლი ვღვაროო, რა თქმა უნდა, ეს ფარისევლობაა, ხოლო როცა ადამიანს გულში სხვა აზრი აქვს, ხოლო საქმით სხვას აკეთებს, ბუნება მისი ორად გაპობილია. ზნეობა კი დავარდნილი. ვფიქრობ, ეს ჩვეულება ხანგრძლივი დატირებისა ერთ-ერთი მიზეზი უნდა იყოს იმისა, რომ ჩვენს ერს მიდრეკილება აქვს სიცრუისა და ტყუილისადმი. ამ ჩვეულების დასაგმობად სხვა მიზეზებიც არსებობენ, სახელდობრ, დროის უქმად ხარჯვა. ზოგჯერ ჩვენთან მიცვალებულს მთელი ორი-სამი კვირის განმავლობასი არ მარხავენ, რაც იმას ნიშნავს, რომ ჭირისუფალი ტირილის გარდა ვერაფერს აკეთებს, ხოლო გასვენების დღეს უამრავი ხალხი იყრის თავს, მათ შორის ისინიც, რომელნიც მიცვალებულს შორიდან იცნობდნენ. ჩვენ კი ვიცით, რაოდენ ძვირფასი თვისებაა შრომისმოყვარეობა. ადამიანი უქმად მთელ დღეებს კი არა, ერთ წამსაც არ უნდა კარგავდეს. ხშირად მოტირალნი მიცვალებულის წინაშე იჩოქებენ და ისე ტირიან. ესეც დასაგმობია, რადგან კაცმა მუხლი მხოლოდ ღმრთისა და მისი ხატის წინაშე უნდა მოიყაროს. და ბოლოს, სრულიად მიუღებელია, რომ ზოგჯერ ტირილი ეკლესიაში იმართება, სადაც ყოველ კაცს დუმილი დ კრძალულება მართებს. ამ ბოლო დროს წინაპართაგან მიღებულ ცუდ ჩვევებს ახალიც დავუმატეთ, მაგალითად, მიცვალებულის მუსიკით გასვენება. სამხედრო წესით მუსიკით მხოლოდ იმ პირებს აცილებენ, რომელთაც სიცოცხლეში სამხედრო ხარისხი ჰქონდათ. დღეს კი ეს წესი ყველა მიცვალებულზე გაავრცელეს. ეს იმის ნიშანია, რომ ჩვენს გულებში ამაოება, თავხედობა და თავმომწონეობა სუფევს. ამას ხომ თავის გამოსაჩენად და სხვების მიბაძვით ვაკეთებთ. ნაცვლად მოწყალების გაცემისა, მიცვალებულის სულის საცხოვნელლად, მუსიკოსებს ვიწვევთ თავის მოსაწონებლად. თუ ვინმემ ქვეყნის სასარგებლო და გონიერი რამე მოიფიქრა, იმას ძნელად ვითვისებთ, სამაგიეროდ, თუ რამე ურგები და ამაო ვნახეთ, იმას მალე ვეჩვევით მაშინ, როცა არა თუ ცუდი ჩვეულება არ უნდა შევიძინოთ, არამედ ძველიც უნდა დავგმოთ და დავივიწყოთ.
მარხვა – ცოდვათა ძილისაგან გამოღვიძების ჟამია. წმიდა იოელ წინასწარმეტყველის სიტყვანი გვიმტკიცეენ, რომ მარხვა ძველ სჯულშიც ყოველთვის მწუხარებას არ ნიშნავდა, არმედ სულიერი კმაყოფილებით და სიხარულით უნდა ყოფილიყო მიღებული. მარხვა წმიდა იქნება არ მხოლოდ საჭმლის გამოცვლითა და მოკლებით, არამედ საქმის გასწორებით და ყოფაქცევის გამოცვლით. საჭმლის მოკლება სულიერ განღვიძებას შეწევა; ნუ დაიჯერებთ, რომ კაცს გამძღარი სტომაქით ლოცვა და მონანება შეუძლია. როცა მარხვისაგან ხორცი ცოტაოდენ მოუძლურდება, მაშინ სული თავისუფლდება და თვისი შემოქმედისადმი მიილტვის. ჭამისა და სმისაგან მრავალი სნეულდება, გარნა მარხვისა და მოთმინებისაგან არც ერთი. მარხვა გაამთელებს თვით სხეულსა კაცისასა.; მარხვა დედაა სიწმინდისა, ცოდვათა მამხილებელი და გამამტყუნებელი, ძლიერი შემწე სინანულისა და მოქალაქობა ანგელოზებრივი. ჭეშმარიტი მარხვა არა მარტო ხორციელი, არამედ სულიერი საქმეცაა. წმიდა დიდი ბასილი გვასწავლის: კაცნი, რომელნიც მოიკლებენ საჭმელსა და არ იშლიან ცუდთა საქმეთა, დაემსგავსებიან ეშმაკსა, რომელიც სულ არაფერს სჭამს, მაგრამ ღმრთის წინააღმდეგობას არ იშლის. ჭეშმარიტი სრული მარხვა ძმათა, მოძულეთა და მტერთა ბრალთა მიტევებაში მდგომარეობს. ასევე ჭეშმარიტი მარხვა ქველმოქმედება და მოწყალებაცაა. მარხვა თვინიერ წყალობისა – ვითარცა ლამპარი უზეთო, - იტყვის ნეტარი ავგუსტინე, - თუ გსურს, რომ შენი ლოცვა ზეცად აღვიდეს, ორი ფრთა – წყალობა და მარხვა – გამოიბი; ვისაც არ შეუძლია თავის თავს რამე აუკრძალოს, თავი შეიკავოს ჭამისა და სმისაგან, იგი თვისი თავის უფალი ვერ იქნება; იგი ვერ შეძლებს წინ აღუდგეს თვისი გულის რომელიმე სურვილს, ან რომელიმე ცოდვილ მიდრეკილებას. ნამდვილად მგლოვიარე და შეწუხებული კაცი მხოლოდ უგემურ საჭმელს მიიღებს. არა ყოფილა და არც მოხდება, რომ ვინმე ქრისტიანთაგანი წმინდათა შორის შერაცხულიყო და მმარხველი კი არ ყოფილიყო.
მაცთურნი – საღმრთო სჯულის წინააღმდეგნი, წვალებისა და შფოთის აღმაყენებელნი ყოველთვის იყვნენ და ყოველთვის იქნებიან ქვეყანაზე. ეს თვით უფალმა იესო ქრისტემ წინასწარვე გვაუწყა; თვით მან ბრძანა, რომ მის სახარებას არა ყველა, არამედ მხოლოდ ისინი მიიღებენ, რომელთაც მისი ზეციერი მამა გამოარჩევს და მასთან მიიყვანს. მაცხოვარმა ამაზე მეტიც გვითხრა, რომ მაცთურნი უბენლიედ გაჩნდებიან და მათი მოსვლა და წინააღდგომა იმისათვის იქნება საჭირო, რომ რჩეული მორწმუნენი ცხადად გამოჩნდნენ და ურწმუნოთ გამოეყონ. კაცის ყოველი ნიჭი და ღონე ჭიდილითა და ბრძოლით იზრდება და მაგრდება. მსგავსადვე, თუ კაცის სარწმუნოებასა და ერთგულებას მოჭიდავე და მტერი არა ჰყავს, რით უნდა გამოჩნდეს და გაილესოს? სწორედ ამ მიზეზით უშვებს ღმერთი ურწმუნო კაცთაგან გმობასა და ურწმუნოების წარმოთხევას. ახლაც, ურწმუნონი კაცნი ქრისტიანთა შორის არა თუ არიან, არამედ საუბედუროდ, სამხილებლად და განსაღვიძებლად ჩვენდა , უმეტესად მრავლდებიან და მათი გმობა და საცთური ყოველ უწინდელ მაცთურსა და წინააღმდეგზე უფრო უმძიმესი და უძვირესია. ახლანდელ მაცთურთა პირველი ნიშანი და თვისება ის არის, რომ ისინი ლაპარაკის დროს სულიერსა და ხორციელს, ქვეყნიერსა და ზეციურს, სამოქალაქო წყობასა და საღმრთო სჯულს ერთმანეთში ურევენ. ამ განყოფილსა და განსხვავებულ საგნებს ერთად განიხილავენ და გმობენ. განა საღმრთო სჯულსა და სამოქალაქო წყობილებას შორის განსხვავება თვით მათ, მაცთურთა, კარგად არ იციან, მაგრამ მათი საიდუმლო განზრახვა იმაში მდგომარეობს, რომ მათი სიტყვის მსმენელნი და დამჯერებელნი სამოქალაქო სჯულისა და მთავრობის წინააღმდეგი გაჰხადონ. მათ იციან, რომ ვინც სარწმუნოებასა და კეთილმსახურებაში მცკიცეა, მათ ბოროტ განზრახვას ადვილად არ აჰყვება და სამოქალაქო მთავრობისა და სჯულის წინააღმდეგი ძნელად გახდება; ამისთვის ცდილობენ ისინი, რომ მსმენელის გულში ჯერ ღმრთის სასოება შეარყიონ და მერე თვისი ბოროტი აზრი ადვილად დააჯერონ. მეორე ნიშანი ზოგიერთი აწინდელი მაცთურისა იმაში მდგომარეობს, რომ მათი მცკიცებით საღმრთო წერილი იმავეს ასწავლის, რასაც თვითონ ჰქადაგებენ. ამასთანავე, ვითომ სწუხან და ზრუნავენ ქვეყნისათვის, ვითომ ღარიბი და დაცემული ადამიანები ებრალებათ და მათი აღდგენა და ბედნიერება სურთ; მაგრამ ეს ყოველივე ცბიერება და სიცრუეა. კარგად თუ განიხილავ მათ საქეს, გაგახსენდება, რომ სწორედ ასეთებზე ამბობს წმიდა პავლე მოციქული: რომელ ეგევითარნი არა უფალსა ჩუენსა იესო ქრისტესა ჰმონებენ, არამედ თვისსა მუცელსა. მათ უნდათ, რომ ქვეყანაზე ისეთი წყობილება იყოს, რომლის დროსაც მათსავით უქმსა და უსაქმო ადამიანებს უჭირველად და უშრომელად ცხოვრება და განცხრომა შეეძლებათ. მაცთურთა მესამე ნიშანი ის არის, რომ უმანკო და უბრალო ადამიანებს თავს სწავლულებად და განათალებულებად მოაჩვენებენ; თითქოს უცხო ქვეყნებში ფრიად სწავლულთა კაცთაგან დიდი ცოდნა და განათლება შეიძინეს, მაგრამ მათი განათლება დიდად საეჭვოა, რადგან მხოლოდ ზედაპირული და უსაფუძვლო ცოდნა აქვთ. საფუძვლიანი სწავლა დიდი შრომასა დ მოთმინებას მოითხოვს, ხოლო მათ არც პირველი და არც მეორე არ გააჩნიათ. განათლებულ ქვეყნებში მათი მოგზაურობა ერთი შინაური პირუტყვის ამბავს ჰგავს, რომელიც მდიდარი კაცის უკანა ეზოში ნაგავსა და ნეხვში გორავს, იწუმპება და ასე ჰგონია, რომ იმ ეზოში და იმ სახლში იმაზე უკეთესი არფერი აღარ არსებობს. განათლებულ ქვეყნებში მრავალი რამ, დიახ, ღირსია ქებისა, სწავლისა და მიბაძვისა, მაგრამ იქ ნეხვიც მრავალია. ხოლო ჩვენი ზოგიერთი საცოდავი და საბრალო ყმაწვილი კაცი, როდესაც უცხო ქვეყანაში წავა, იმას კი არ უყურებს და სწავლობს, რაც იქ პატიოსანი და სანაქებოა, არამედ, იქაურ ნეხვში გაისვრება და იმასაც აქ ჩამოგვიტანს, თითქოს ჩვენში ეს მასალა ნაკლები იყოს. ბოლოს, ამ საუბარს ერთი სიტყვით დავასრულებ. თუ შემცდარი არა ხარ, თავს მორწმუნედ მიიჩნევ და ისიც გახსოვს, რომ კაცს სარწმუნოებაზე უძვირფასესი არაფერი გაჩნია, მაშინ ისე უნდა იცავდე შენს სარწმუნოებას, როგორც უსაყვარლესსა და უძვირფასეს საუნჯეს.
მგლოვარე გულით – მგლოვარება, ანუ მწუხარება ორგვარია: ხორციელი ანუ ამსოფლიური და სულიერი. პირველი ისაა, როცა კაცს რომელიმე ამსოფლიური ზარალი, ან უბედურება აწუხებს (მაგ., ავადმყოფობა, სიკვდილი, სიღარიბე და სხვ.) სულიერი მწუხარება კი ისაა, როცა ქრისტიანი საკუთარი ცოდვებისა და უღირსებისა გამოა მგლოვიარე და დაღონებული. მაცხოვარი მათაც ნეტარებს უწოდებს, რადგან ვისაც თავის უღირსება ახსოვს, ცოდვათა გამო წუხს და ნანობს, ის ღმრთისაგან სულიერ მადლს მოიპოვებს. ისინი ნუგეშს მომავალ ცხოვრებაში მიიღებენ, თუმცა, შვებასა და ნუგეშს აქაც გრძნობენ. ვისაც ხატის წინ ცრემლებით ულოცია, მან იცის, რომ ვერავითარი ნუგეში ვერ დაატკბობს აგრერიგად გულს.
მეზვერე – ხოლო მეზვერე იგი შორს დგა და არა იკადრებდა თუალთაცა ზე აღხილვად, არამედ იცემდა მკერდსა და იტყოდა: ღმერთო, მილხინე მე ცოდვილსა ამას! (ლუკა 18,13). ამ სიტყვებში ცხადად ჩანს, როგორი სიმდაბლითა და შემუსვრილი გულით ლოცულობს მეზვერე. ფარისევლის მსგავსად, მარხვას ალბათი ისიც ინახავდა და ათეულსაც სწირავდა ღმერთს თავისი მონაგებისაგან, რადგან ისიც ურია იყო, ხოლო ურიები სჯულის ასეთ მცნებებს მტკიცედ ასრულებდნენ, მაგრამ თავს არ იტყუებდა და ტავისი უღირსება და ცოდვილობა კარგად იცოდა. ღმერთო მილხინე ცოდვილსა ამას. როგორც ვხედავთ, იგი არ მრავალსიტყვაობს, სამაგიეროდ,სიტყვების ნაცვლად მისი გულის ფეთქვა და ოხვრაისმის, ხოლო ღმერთს ჩვენი სიტყვები არ სჭირდება,რადგან იგი სწორედ გულს ხედავს. მეზვერე, რომელიც ჭეშმარიტად ლოცულობდა, წინ წარდგომას ვერ ბედავდა, შორს იდგა და ისე იყო შეწუხებული საკუთარი ცოდვების გამო, რომ თავი ლამის სძულდა, თვალების მაღლააწევას და ირგვლივ მიმოხედვასაც ვერ ბედავდა, მხოლოდ მკერდში იცემდა და ფარისევლის მრავალსიტყვაობის საპირისპიროდ მხოლოდ ამას ამბობდა: ღმერთო, მილხინე ცოდვილსა. მეზვერემ იგრძნო, რომ ტაძარში, ღმრთის წინაშე ყოველგვარი თავის გამართლება მხოლოდმ ზაკვრობა და სიცრუე იქნებოდა, ამიტომ მხოლოდ წუხს და პატიებას ითხოვს. ყოველმა ქრისტიანმა მეზვერის სიტყვები გულის სიღრმიდან უნდა წარმოთქვას, საკუთარი უკმაყოფილება კარგი ნიშანია. ეს შინაგანი უკმაყოფილება სდევნის ადამიანს, აფხიზლებს და აიძულებს, რომ თავი დააღწიოს ცოდვას და ღმრთის მცნებები აღასრულოს. ეს უკმაყოფილება არის წყარო ყოველი წარმატებისა, როგორც სულიერის, ასევე ხორციელისა. მაცხოვარმა ფარისევლისა და მეზვერის ლოცვის აღწერა ასე დაამთავრა: გარდამოვიდა ესე განმართლებული სახედ თვისა, ვიდრე ფარისეველი იგი (ლუკა18,14). ე.ი.როცა ვლოცულობთ, ჩვენს ლოცვას სულიწმიდა ისმენს და განჩინებას მაშინვე შეადგენს: ან განგვამართლებს ან განგვამტყუნებს, ან განგვწმენდს, ან დაგვსჯის ჩვენი ლოცვისათვის. მეზვერე გამართლებული იმიტომ გამოვიდა, რომ თავი თვითონვე გაიმტყუნა. მან კარგად გაიხსენა ყოველი ცუდი საქმე, მის მიერ ჩადენილი, გულით შეწუხდა და შენდობა ღრთისგან სიმდაბლით ითხოვა. მაგრამ მხოლოდ ამით ვერ განმართლდებოდა, სულიწმიდას რომ არ დაენახა, რომ მან ცოდვა მოიძულა და მისაგან განშორება მტკიცედ გადაწყვიტა; მეზვერენი მთავრობისაგან დადგენილი ხარკის შემკრებლები იყვნენ. თავიანთი ანგარებითა და უსამართლობით ხალხს ხშირად აწუხებდნენ და ამიტომ ისინი ყველას სძულდა. ასე რომ, მეზვერე და ცოდვილი ერთი მნიშვნელობის გამოთქმად იქცნენ.