(საქართველოს გაერთიანება)
ბალკანეთის ნახევარკუნძულის აღმოსავლეთით ეგეოსის ზღვაში, მისი სანაპიროდან დიდი სამთითის მსგავსად შემოჭრილია ქალკიდიკის ნახევარკუნძული. მის აღმოსავლეთ შვერილს წარმოადგენს ვიწრო და გრძელი ათონის ნახევარკუნძული. მთის სიგრძე დაახლოებით 80 კმ-ია, სიგანე 12 კმ-მდეა, სიმაღლე კი ზღვის დონიდან 2033 მ-ია. მიუხედავად იმისა, რომ ათონი ნახევარკუნძულია, იქამდე მიღწევა მხოლოდ ზღვით, ან საჰაერო გზით არის შესაძლებელი (ვერტმფრენით). ათონის სიმაღლე და მისი მდებარეობა საბერძნეთსა და მცირე აზიას შორის - საკმაოდ თვალსაჩინოს ხდიდა მას ანტიკურ სამყაროში. ათონის მწვერვალზე აღმართულ შუქურას იცნობდა ეგეოსის ტალღებს შეჭიდებული ყველა მეზღვაური. ჯერ კიდევ ანტიკური ხანიდან ათონის მთა წარმართთათვის წმინდა მთად იყო მიჩნეული. ძველ ბერძნებს აქ აპოლონის და ზევსის სადიდებელი წარმართული ტაძრები ჰქონდათ აღმართული.
გადმოცემის მიხედვით, ათონის მთაზე დედა ღვთისმშობელმა დადგა თავისი წმინდა ფეხი. კვიპროსისკენ, წმ. ლაზარესთან ზღვით მიმავალი ღვთისმშობელი, ღმრთის განგებით, ამოვარდნილმა ქარიშხალმა ათონის მთაზე გარიყა. როგორც კი ხომალდი ათონის ნაპირს მიადგა, წარმართული ტაძრები ჩამოიქცა. ყოვლადწმინდამ მოგზაურობის ამგვარ წარმართვაში უფლის ნება დაინახა, გადავიდა მისთვის უცნობი მიწის ნაპირზე და დალოცა: „დაე ეს ადგილი იყოს ჩემი წილხვედრი, რომელიც მომეცა ჩემი ძისა და ღმრთისაგან. დაე უფლის მადლი იყოს ამ ადგილსა და მასზე რწმენით დამკვიდრებულთა და ჩემი ძის მცნებათა აღმასრულებელთა ზედა. ყოველივე ამქვეყნიური ცხოვრებისთვის არ მოაკლდებათ მათ და ჩემი ძისა და ღმრთის წყალობა დაუშრეტელი იქნება მათდამი სოფლის აღსასრულამდე. მე ვიქნები ამ ადგილის მფარველი და შუამდგომელი ღმრთის წინაშე“. მას შემდეგ მრავალჯერ დადასტურდა ქალწულის ღმრთაებრივი აღთქმის ჭეშმარიტება. იგი ხან ხილულად ეცხადებოდა მისი დახმარების მსურველთ, ხან თავისი წმინდა ხატების მეშვეობით აღსრულებული სასწაულებით გამოხატავდა თავის მზრუნველობას, ხანაც უხილავად აფრქვევდა მადლსა და წყალობას თავის წილხვედრ კუთხეზე და იმათზე ვინც ღირსი შეიქმნა ბერობის მძიმე ჯვარი ეტარებინა მის კურთხეულ მიწაზე, სადაც არა მარტო ქალებს, არამედ მდედრობითი სქესის ცხოველებსაც არ უშვებენ. ქვეყნიერების აღსასრულის ერთ-ერთი ნიშანი ის იქნება, რომ დაირღვევა ეს საღმრთო განწესება.
ათონი დამოუკიდებელი მონაზვნური რესპუბლიკაა. იგი განსაკუთრებული მართლმადიდებელი მონაზვნური გაერთიანების მფლობელობაში იმყოფება. ათონზე უმაღლესი ეკლესიური ძალაუ-ფლება ეკუთვნის არა ელადის, არამედ კონსტანტინოპოლის პატრიარქს, როგორც ბიზანტიურ ეპოქაში იყო. მიუხედავად იმისა, რომ XX ს. დასაწყისში, საბერძნეთის მართლმადიდებელი ეკლესია გრიგორიანულ კალენდარზე (ახ. სტილი) გადავიდა, ათონზე ძველებურად იულიუსის კალენდრით (ძვю. სტილით) სარგებლობენ, ისევე, როგორც საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია. საერთოდ ათონის მონასტრებში დროის აღრიცხვა განსხვავებულია საბერძნეთისა და მთელი ევროპის დროისაგან, ათონის მონასტრები მუშაობენ ბიზანტიური დროით. მათგან განსხვავებით მხოლოდ ივირონი მუშაობს დროის სადღეღამისო აღრიცხვის საკუთარი სისტემით, რომელსაც ქართულ დროს ეძახიან. ეს მოდის ძველთაგანვე. ეს დრო მიღებული ყოფილა ძველ საქართველოში.
მონასტრული ცხოვრების საუკეთესო პერიოდში წმინდა მთაზე 180 მონასტერი მოქმედებდა, დღეისთვის კი ათონზე 20 მონასტერი მოქმედებს. მონასტრების გარდა ათონის მთაზე 12 სკიტე (სკიტე - იგივე მონასტერია, შეზღუდული უფლებებით, თუმცა ჰყავს წინამძღვარი და მათი ცხოვრება უფრო ძნელია, რადგან დამოკიდებული არიან თავის შრომასა და მეურნეობაზე.) და სხვა ცალკეული კელიები და განდეგილთა განმარტოებული სენაკებია. სკიტეები ათონის მთაზე პირველად XIX ს-ში გაჩნდა.
ათონის ეგრეთ წოდებულ დედაქალაქში, კარეაში, განთავსებულია პროტატი, სადაც ხორციელდება უმაღლესი მმართველობა და სასამართლო. პროტატი შედგება კინოტისა და კინოტიდან არჩეული ეპისტიისაგან (ეპისტასია ერთგვარი საბჭოა, რომელიც მმართველობას ახორციელებს). კინოტში შედის თითო წარმომადგენელი ყოველი მონასტრიდან, რომლებსაც, თავის მხრივ, ყოველწლიურად საკუთარი მონასტრებიდან ირჩევენ. ეპისტასია ყოველი წლის 1 ივნისს ირჩევა (ერთი წარმომადგენელი ყოველი სამონასტრო ჯგუფიდან). პირველ პირს ამ ოთხი ეპისტასიდან პროტო-ეპისტასი ეწოდება. პროტო-ეპისტასი შეიძლება იყოს მხოლოდ ათონის მთის ხუთი წამყვანი მონასტრიდან, ჩვეულებრივ, რიგ-რიგობით - დიდი ლავრიდან, ვათოპედიდან, ივერთა მონასტრიდან, ქილანდარიდან და დიონისიატიდან.
ათონის წმინდა მთაზე მონაზვნების დასახლებასთან დაკავშირებული პირველი ცნობები VII-VIII ს განეკუთვნება. 680 წ. VI მსოფლიო საეკლესიო კრების დადგენილებით ათონის მთა გადაეცა საბერძნეთის სხვადასხვა კუნძულებზე გაფანტულ ბერებს. კრების გადაწყვეტილება დაამტკიცა იმპერატორმა კონსტანტინე პოგონატმა და 971 წ. ათონელ მონაზვნებს ნახევარკუნულის მფლობელობა დაუმტკიცა „განუსაზღვრელი“ დროით. მონაზვნების მიერ სრული თვითმმართველობის უფლება იმპერატორის სიგელში და წმინდა მთის პირველ წესდებაში აისახა.
ქართველები ათონზე უძველესი დროიდან დასახლდნენ, მაგრამ ზუსტად როდის და მის რომელ ნაწილში დამკჳდრდნენ ძნელი დასადგენია, რადგან ნახევარკუნძულის მრავალჯერ დარბევის შედეგად აქ სამონასტრო ცხოვრების დაწყების შესახებ ცნობები თითქმის არ შემორჩენილა. მთის მაღლობი, რომელიც ივერიის ლავრას გადმოჰყურებს, ათონელებში „გაბრიელის მთის“ სახელითაა ცნობილი. ამ მთიან ზოლში რამდენიმე მაღალი წერტილი გამოირჩევა: დიდი ათონი, მცირე ათონი ანუ ანტიათონი და ათო. უხსოვარი დროიდან, ჯერ კიდევ არაბების მიერ ათოს აოხრებამდე (680წ.) მასზე ნავთსადგურში შესასვლელი მანათობელი შუქურა იდგა. ათოს მთაზე, როგორც ეპისკოპოსი პორფირე უსპენსკი გვამცნობს, 787 წლიდან, კონსტანტინესა და ირინეს მეფობის დროს, პირველები ივერიელები დასახლდნენ და მცირე საერთო მონასტერი მოაწყვეს. ამასვე ადასტურებს იმპერატორ ნიკიფორეს 1078 წ. სიგელიც. 830 წ. ოქტომბერში ათონი დაცარიელდა არაბების შემოსევის შიშით და ათოს მცხოვრები ქართველები თავიანთი სიწმინდეებითურთ კონსტანტინეპოლის წმ. იოანე ნათლისმცემლის ქართულ მონასტერში გადავიდნენ. ეს მონასტერი ქართველებმა 789 წ. დაარსეს. 870 წლიდან ათონზე კვლავ სახლდებიან ბერები და ქართველებიც უბრუნდებიან თავიაანთ სავანეებს. ათოს ქართული მონასტრის იღუმენმა იოანემ 943 წ. ხელი მოაწერა სიგელს ათონის ყურეში ათოსელებისა და ერისიელების გამიჯვნის შესახებ. 958 წ. იმპერატორმა კონსტანტინე პორფიროგენტმა ათოს მონასტერს დაუმტკიცა კუთვნილი მამულები კასანდრას ნახევარკუნძულზე.
X ს-ის II ნახევარში უფლის განგებით და ყოვლადწმინდა ღმრთისმშობლის შეწევნით, ათონის მთაზე დასახლდნენ იოანე, მისი ძე ექვთიმე და დიდი მხედართმთავარი თორნიკე. მათ ააშენეს ქართული სავანე, ათონის ივერთა მონასტრის სახელით ცნობილი იმ ადილზე, სადაც ღმრთისმშობლის გემი მიადგა წმ. მთას.
999 წ. ათონის მთასთან ზღვით მისცურა ივერიისად წოდებულმა ყოვლადწმინდა ღმრთისმშობლის ხატმა, რომელზეც ზეციდან ცეცხლოვანი სვეტი იყო დაშვებული. ყოვლადწმინდამ გაბრიელ ქართველის ხელით ინება ნაპირზე გამობრძანება და იმ დღიდან ივერთა მონასტერიცა და მთლიანად ათონის მთაც ამ საკვირველთმოქმედი ხატის მფარველობის ქვეშ მოექცა, ვითარცა ღმრთისმშობლის წილხვედრი. „კარიბჭისად“ ანუ პორტაიტისად“ წოდებული ივერიის ღმრთისმშობელი დიდი სიყვარულით სარგებლობს. მისი დღესასწაული აღინიშნება ბრწყინვალე შვიდეულის სამშაბათს.
არსებობს გადმოცემა, რომ სანამ კარიბჭის საკჳრველთმოქმედი ხატი ივერთა სავანეში იმყოფება, ათონის მთა მთელს ქუეყნიერებას მოჰფენს მართლმადიდებლობის წმინდა ნათელს და ჯოჯოხეთის ძალები ვერ მოერევიან მას. ათონური წინასწარმეტყველების თანახმად დადგება დრო და ხატი გაუჩინარდება, ისეთივე იდუმალი გზით, როგორც მოვიდა და ივერიაში დაივანებს, და სწორედ ამ ხატის საქართველოში მობრძანებასთანაა დაკავშირებული ივერიის გაბრწყინვება. მაშინ ბერებმაც სასწაფოდ უნდა დატოვონ წმინდა მთა, როგორც ქრისტეანებმა დატოვეს იერუსალიმი ტიტე ვესპასიანეს დროს, და ოღონდ მონაზვნობის აღთქმა წმინდად შეინახონ, წავიდნენ სადაც სურთ, რადგან დამანგრეველი მიწისძვრებით ათონის მთა ზღვაში შთაინთქმება. ეს იქნება ღმრთისმშობლის გაფრთხილება, რომ ანტიქრისტე უკვე გამეფდაო ქვეყანაზე. სოფლის აღსასრულისა და უფლის მეორედ მოსვლის ერთ-ერთი ნიშანი სწორედ ეს იქნება. ათონეზე იყო ჩვეულება: ყოველ კვირას ივერთა სავანის კარიბჭესთან მიდიოდნენ ყველა მონასტრის წარმომადგენლები, რათა გაეგოთ იყო თუ არა ხატი თავის ადგილზე; თაყვანს სცემდნენ მას, როგორც წმინდა მთის იღუმენიას და თავ-თავის მონასტრებში ბრუნდებოდნენ სასიხარულო ამბით, რომ ღმრთისმშობელს არ მიუტოვებია ათონი, რომ წმიდა მთაზე მართლმადიდებლობის სული კვლავინდებურად წმინდაა.
X-XI საუკუნეთა მიჯნაზე საქართველო ჯერ კიდევ დანაწევრებული და დაქუცმაცებული ქვეყანა გახლდათ. საქართველოს სამეფოს შემადგენლობაში შედიოდა დასავლეთ საქართველო და შიდა ქართლი. კახეთის საქორეპისკოპოსო და ჰერეთის სამეფო დამოუკიდებელ პოლიტიკურ ერთეულების სახით არსებობდნენ. თბილისსა და ქვემო ქართლის ნაწილს თბილისის მაჰმადიანი ამირა ფადლონი განაგებდა. საამიროს დასავლეთით კლდეკარის საერისთავო ესაზღვრებოდა, ქვემო ქართლის დიდი ნაწილი: ბოლნისი, სამშვილდე, ლორე, ტაშირი და დმანისი კი სომეხთა მეფეების დაქვემდებარებაში იყო. სამხრეთ-დასავლეთი საქართველო ბაგრატიონთა ტაოს შტოს წარმომაგდენელთა ხელში იყო. მისი ერთი ნაწილის (ამიერ) ტაოს) მფლობელი ჯერ ბაგრატ III-ის პაპა, ქართველთა მეფე ბაგრატ II გახლდათ, ხოლო მისი გარდაცვალების შემდეგ მისი ძე გურგენ მეფეთ მეფე. სამხრეთ-საქართველოს მეორე ნაწილს ბაგრატიონთა შორის ყველაზე სახელ-მოხვეჭილი ტაოს მეფე დავით III კურაპალატი (961-1001წ) განაგებდა.
დავით III დიდი (შემდგომში კურაპალატი) - იყო მეფე და მფლობელი იმიერი (სამხრეთ) ტაოსი 961 წლიდან. იმავე წელს დავითმა მაგისტროსის ტიტულიც მიიღო ბიზანტიის იმპერატორისგან. 961-966 წლებში იგი იყო თანამმართველი ქართველთა სამეფოს (საკურაპალატოს) მეფისა ბაგრატ II-ისა, რეგვენად წოდებულისა (958-994 წ.წ.). დავითმა ჯერ კიდევ თავისი მოღვაწეობის დასაწყისში, ბიზანტიის იმპერატორის ნიკიფორე ფოკას (963-969წ.წ.) დროს, ქართველთა სამეფოს (ქართლ-მესხეთის სახელმწიფოს) შემოუერთა „ზემო ქვეყანათა“ ერთი ნაწილი - რიზეს მხარე (ლაზია, ზღვისპირა კლარჯეთი). იგი არა მხოლოდ საქართველოში, არამედ წინა აზიაში გამორჩეული პიროვნება იყო. მას „ქართლის ცხოვრების“ მემატიანე ასე ახასიათებს: იყო ღმრთის-მოყვარე და გლახაკთ-მოწყალე, მდაბალი, მშვიდი და ძვირის არმთქმელი, ეკლესიათა მაშენებელი, ტკბილი, უხვი, კაცთმოყვარე და ბერ-მონაზონთა პატივისმცემელი, ყველასათვის კეთილისმყოფელი და სავსე ყოველნაირი სიკეთით. იგი მტკიცე და ძლიერი ხასიათის პატრონი იყო და რადგან შვილი არა ჰყავდა, თავისი ნათესავი, ბაგრატ გურგენის ძე (მამის ბიძაშვილის - მეფე ბაგრატ II-ის შვილიშვილი) იშვილა და ტაოს მემკვიდრედაც დაასახელა.
960-იანი წლებისთვის ქართველთა სამეფოებს შორის მიმდინარე ბრძოლა ეგრეთწოდებულ აფხაზთა მეფის, დასავლეთ საქართველოს მფლობელის გამარჯვებით დამთავრდა. X ს-ის დასაწყისიდან აფხაზთა სამეფომ ქართლი მდ. ქსნამდე შეიერთა და თავის მეცხრე საერისთავოდ აქცია. აფხაზთა მეფის – გიორგი მეორის დროს (922-957), შიდა ქართლს მისი ვაჟი – კონსტანტინე განაგებდა, რომელიც მამას აუჯანყდა. გიორგიმ შვილი შეიპყრო და დასაჯა. ამის შემდეგ შიდა ქართლში მის თანამდებობას იკავებს გიორგი მეორის შვილი – ლეონი, რომელიც მამის გარდაცვალების შემდეგ აფხაზთა მეფე ხდება - ლეონ III (957-967 წ.წ.).
ამავე საუკუნის შუა წლებში აფხაზთა სამეფომ ჯავახეთიც შეიერთა, მაგრამ გიორგი მეორის სამი ძე ერთმანეთს დაერია ტახტის ხელში ჩასაგდებად. ლეონის სიკვდილის შემდეგ აფხაზთა ახალმა მეფემ, დემეტრე III-მ (967-975 წ.წ.) ფიცით მიინდო მისი შიშით კონსტანტინეპოლს გარდახვეწილი საკუთარი ძმა – თეოდოსი, მაგრამ, მერე ფიცი გასტეხა, დაიჭირა და თვალები ამოსწვა. დემეტრე უშვილოდ გარდაიცვალა და მის შემდეგ ტახტი უსინათლო თეოდოსი მესამემ (975-978 წ.წ.) დაიკავა. მისი მეფობის დროს ქვეყანაში არ წყდებოდა ფეოდალთა გამოსვლები. აფხაზთა სამეფო მნიშვნელოვნად დასუსტდა. ქართლს შემოესივნენ კახნი და უფლისციხე აიღეს. აი ასეთ ვითარებაში საქართველოს გაერთიანების საქმეს სათავეში ჩაუდგა აფხაზეთის სამეფოს ერისთავი იოანე მარუშის ძე, რომელიც იმხანად იყო შიდა ქართლის ერისთავიც. მარუშიძე კარგად ხვდებოდა რამდენად მძიმე იყო ქვეყნისათვის უსინათლო, უძლური კაცის მეფობა, რომელსაც შვილი არ ჰყავდა. იოანემ კაცი აახლა დავით კურატპალატს და მოახსენა:: „ან შენ მოდი და ქართლი დაიპყარ, ანდა ქართლს გაამეფე შენი გაზრდილი და შვილობილი ბაგრატი”. ბაგრატი მამით „ქართველთა მეფეთა“ სამფლობელოს მემკვიდრე გახლდათ და დედის მხრით კი ის აფხაზთა მეფეების მემკვიდრედ ითვლებოდა, რადგან ბაგრატის დედა, გურანდუხტ დედოფალი ასული იყო აფხაზთა მეფის გიორგი II-ისა, და „დაჲ იყო უსინათლო მეფე თეოდოსისა“. თუ თეოდოსის ნაცვლად ტახტზე ბაგრატი აღმოჩნებოდა, მაშინ იგი თითქმის მთელი გაერთიანებული საქართველოს ხელმწიფე ხდებოდა, კახეთისა და ჰერეთის ერთ ნაწილის გარდა. მარუშიძემ დავით III კურაპალატს ქართლზე გალაშქრება და თავისი ნათესავისა და შვილობილის - ბაგრატ გურგენის ძის ტახტზე დასმა შესთავაზა, კურაპალატი დასთანხმდა და 975 წელს დასძრა ჯარი ქართლისაკენ. ქვახვრელთან მას მარუშიძე მიეგება და ქართლის თავისუფალმა ერისთავმა, საქართველოს ერთიანობის სახელით, უარი თქვა დამოუკიდებლობაზე და უფლისციხე (ქართლი) ბაგრატს გადასცა. მერე მეფეს მხარში ამოუდგა და წმიდათაწმიდა ეროვნული მისიის ასრულებაში დაეხმარა (დღეს ივანე მარუშის-ძე მარტო ისტორიკოსები იცნობენ, რაც ყოვლად გაუმართლებელია, რადგან წარსულში გამოჩენილი ზნეობრივი უანგარობა და კეთილშობილება დღესაც გაკვეთილად ივარგებდა). დავითმა ქართლი ბაგრატს უბოძა, თუმცა მცირეწლოვნობის გამო თანაგამგებლად მამამისი გურგენი დაუნიშნა, რომელმაც ამასთანავე მიიღო მეფის ტიტულიც. დავითმა ქართლიდან წასვლის წინ აზნაურებს გამოუცხადა: ბაგრატი არის მემკვიდრე ტაოსი, ქართლისა და აფხაზეთისა, „შვილი გაზრდილი ჩემი, და ვარ მოურავი მისი და თანაშემწე, ამას დაემორჩილენით ყოველნი“-ო. სამწუხაროდ, ქართლის აზნაურები მარუშიძის მსგავსად არ ფიქრობდნენ, მათ კახეთიდან ლაშქარი გამოიყვანეს, გურგენი, ბაგრატი და გურა-ნდუხტ დედოფალი შეიპყრეს და კახეთში წაიყვანეს. შეიტყო-რა ეს, დავით კურატპალატი ფრიად განრისხდა და დიდი ლაშქრით თრიალეთზე გადმოვიდა შურის საძიებლად. შეეშინებულმა კახელებმა ბაგრატ, გურგენ და გურანდუხტი გაათავისუფლეს, ზავი ითხოვეს, ქართლი და უფლისციხე დათმეს და თავისთვის მხოლოდ წირქვალის ციხე და გრუი დაიტოვეს. დავითმა სისხლი არ დაღვარა, მაგრამ ქართლი გურანდუხტს ჩააბარა და უკან გაბრუნდა. ბაგრატი დედ-მამით ისევ უფლისციხეში გამაგრდა, და აქედან იწყეს მართვა ქართლისა.
იოანე მარუშისძის გეგმა და ნატვრა, რომ ბაგრატი გაერთიანებული საქართველოს მეფე გამხდარიყო, მალე განხორციელდა. აფხაზეთის მეფის, უსინათლო თეოდოსის წყალობით ისე აირია საქმეები და გაირყვნა ქვეყანა, რომ „შეიცვალა ყოველი წესი მისი და განგება პირველთა მეფეთა და განწესებული“. მაშინ დიდგვარიანმა აზნაურებმაც შეიგნეს, რომ სუსტი მმართველი ქვეყანას უბედურებას უქადდა. ამიტომ, იოანე მარუშისძის თაოსნობით, „გამოითხოვეს ბაგრატ დავით კურაპალატისაგან“, მაგრამ იგი ფრთხილად მოიქცა და ვიდრე მძევლები არ ჩამოართვა, თხოვნა არ აუსრულა. 978 წელს 16 წლის ბაგრატი დასავლეთ საქართველოში ჩაიყვანეს და მეფედ აკურთხეს ქუთაისს. გურანდუხტ დედოფალი უფლისციხეში დარჩა აღმოსავლეთ საქართველოს საქმეების განსაგებლად.
ამის შემდეგ, აფხაზთა ტახტზე ერთდროულად აღმოჩნდა – ორი მეფე თეოდოსი III და ბაგრატ III. ბაგრატი მაშინვე არ შესდგომია ქვეყნის მართვა-გამგეობას, არამედ ჯერ კარგად შეუსწავლია საქმის მდგომარეობა და იმის გამო, რომ უსინათლო მეფე თვით-ნება მოხელეების სათამაშოდ იყო ქცეული, ბიძამისი ტაოში - დავით კურაპალატთან გაგზავნა. მხოლოდ 979 ან 980 წელს გამხდარა ბაგრატ III ქართლისა და აფხაზეთის ერთადერთი ბატონი. ორივე კუთხეში ბაგრატი წესრიგის დამყარებას შეუდგა და ცდილობდა დიდებული აზნაურების თავაშვებულების ალაგმვას, ხოლო როდესაც მან საქმეების მოსაწესრიგებლად აღმოსავლეთ საქართველოში გადასვლა მოინდომა, ქართლის დიდგვარიანმა აზნაურებმა, რომლებიც ფორმალურად გურანდუხტ დედოფალს ემორჩილებოდნენ, ფაქტიურად კი თავისუფლად იყვნენ მიშვებულნი და „თჳთეულად განაგებდეს საქმეთა ქართლისათა“, არ მოისურვეს თავიანთი უსაზღვრო უფლებების შეზღუდვა და ქავთარ ტბელის წინამძღვრობით აჯანყებულნი (ძამელები, ფავნელები, ფხვნელები, კორინთელები), ბაგრატს საზღვარზე „მოღრისის თავს“ დაუხვდნენ, რომ მისთვის გზა შეეკრათ და აღმოსავლეთ საქართველოში არ გადმოეშვათ, თუმცა მეფემ უკან არ დაიხია, თავხედ აზნაურებს შეება და დაამარცხა (ეს იყო ჭაბუკი მეფის პირველი საბრძოლო ნათლობა). შემდეგ უფლისციხეში მივიდა, განაგო ქართლის საქმეები, წაიყვანა დედა და წავიდა აფხაზეთს.
ნეტარი მამა იოანე იბერი (ერისკაცობაში აბულჰერ ვარაზ-ვაჩე ჩორდვანელი) დაიბადა სამცხეში დაახ. 920 წელს. წმინდანის მამა, საქართველოს მეფის დავით კურაპალატის კარზე დაახლოებული დიდებული იყო. ვარაზ-ვაჩეს.ბავშვობიდანვე საუკეთესო განათლება მიაღებინეს: „სიყრმითგან თჳსით განსწავლულ იყო თავისუფლისა ხელოვნებათა და გონიერ გონებითა და გულისხმისყოფითა, მეცნიერი ენისა ელინთასა და სხვათაცა ენათა ზედმიწევნულობით სწავლული და აღსავსე სიბრძნითა და შიშითა ღვთისათა“. გამორჩეული სპასპეტი, საომარ ველზე მხნე და ახოვანი, ბრძოლებში გამოცდილი, შესახედავად მშვენიერი, ბრძენი, გონიერი, ღმრთისმოშიში და ყოველი სათნოებით შემკული ვარაზვაჩე მამის მაგივრად ჩადგა საერო სამსახურში. კონსტანტინე VII პორფიროგენტის ერთ-ერთ თხზულებაში მოყვანილია ცნობა, რომლის მიხედვითაც ირკვევა, რომ იოანესა და თორნიკეს მამა - ჩორდვანელი გამოჩენილი სახელმწიფო მოღვაწე ყოფილა [„ჩორჩანელთა“ საგვარეულოს არსებობაVIII ს-დან ივარაუდება. ჩორჩანელთა საფეოდალო მოიცავდა ჩორჩანს, ზანავს და სხვა დაბებს (ახლანდელი ადიგენის რაიონი), ხოლო ჩორჩანელთა სახლის განშტოება - ჩორდვანელთა სახლი X საუკუნის დამდეგიდან დამკვიდრებულია სამხრეთ ტაოში. მათი საგვარეულო მონასტერი იყო ოშკის ლავრა, რომელიც დავით კურაპალატის მიერ, ტაოს მემამულის თორნიკე ჩორდვანელის შეწირულ მიწაზე აშენდა. მისი დასრულების დროიდანვე (973)]. ჩორდვანელები დიდად უწყობენ ხელს ოშკში მწიგნობრობის აყვავებას].
ყველა ამქვეყნიური პატივი და დიდება უხვად მომადლა ღმერთმა ვარაზვაჩეს, მაგრამ მან ქრისტეს სიყვარულის გამო მიატოვა ცოლ-შვილი და ფარულად ოთხთა ეკლესიის ლავრას მია-შურა, იქ მოღვაწე მამებისგან, მოსესა და გელასისგან ბერობის კურთხევა მიიღო და მხურვალე მოღვაწეობით ბერები განაკვირვა, მისი ცოლ-შვილი კი საპატრონოდ სიმამრმა აბუჰარბმა და ცოლისძმებმა წაიყვანეს. მალე განცხადდა მოღვაწე ბერის საქმენი, რომლის დაფარვასაც ელტვოდა, და რადგან ქებას გაურბოდა, მამების ლოცვა-კურთხევა მიიღო და მცირე აზიაში, ოლიმპოს მთაზე, (იგივე ულუმბო) დამკვიდრდა, სადაც ერთ-ერთ მონასტერში სიმდაბლით და მორჩილებით ჯორთა მსახურება იტვირთა და ათანასე ბერს დაუმეგობრდა, რომლის დედაც ქართველი (ლაზი) იყო. წმ. ათანასე დიდი ხნის განმავლობაში მოღვაწეობდა ულუმბოს მთაზე, მიხეილ მალეინის მონასტერში. იმავე მონასტერში, „ჟამთა არამცირედთა“ მოღვაწეობდა იოანეც. სულიერი კავშირის გარდა მათ შორის იყო ასაკობრივი ერთობაც.
963-964 წლებში ბერძენთა იმპერატორ რომანოზ II-სა (959-963) და იმიერ (სამხრეთ) ტაოს მფლობელს დავით III-ს შორის ხანგრძლივი დიპლომატიური მოლაპარაკება „აღმოსავლეთის“ ქვეყნების კუთვნილებაზე („აღმოსავლეთის“ ეს ტერიტორიები ანტიკურ ხანაში საქართველოსთან იყვნენ დაკავშირებული და ქართველი ტომებით იყვნენ დასახლებული. ქართველი სახელმწიფო მოღვაწეები მიზნად ისახავდნენ საქართველოს ძველი ისტორიული ტერიტორიების გაერთიანებას ქართველთა სამეფოს ფარგლებში. ქართველები მოითხოვდნენ „აღმოსავლეთის“ - თეოდოსიოპოლის მხარის (არზრუმი) ყველა მთავარ პროვინციებს: ხოლო ბიზანტიელები, რომლებმაც უშუალო მონაწილეობა მიიღეს ამ ქვეყნების დაპყრობაში, მათ პრეტენზიას უსაფუძვლოდ თვლიდნენ) კომპრომისული გადაწყვეტილებით დამთავრდა: სახელდობრ, საზღვრად ბიზანტიასა და ქართველთა სამეფოს შორის დადებულ იქმნა მდინარე არაქსი, არაქსის ჩრდილოეთის მდებარე თემები (ჩრდილოეთი ბასიანი) შეუერთდა ქართველთა სამეფოს, ხოლო არაქსის სამხრეთით მდებარე თემები შეუერთდა ბიზანტიას. იმპერატორმა ერთგულების დასამტკიცებლად, დიდაზნაურთა შვილები მოსთხოვა კურაპალატს მძევლებად. მეფის კარზე წარგზავნილ სხვა უფლისწულთა შორის აღმოჩნდა იოანეს ძე, ექვთიმეც. იოანემ ორი წლის შემდგომ შეიტყო შვილის კონსტანტინოპოლში ყოფნის ამბავი და თუმცა არ უნდოდა თავისი სამყოფელის გამჟღავნება, მაინც მივიდა მეფის კარზე და შვილი გამოითხოვა, სიმამრს და ცოლისძმებს კი რომელნიც მძევლებს ჩამოჰყოლოდნენ, მწარედ უსაყვედურა, შვილი მძევლობისგან დაიხსნა და ისევ უკან დაბრუნდა. მალე ულუმბოზე და მის შემოგარენში გავრცელდა ამბავი მისი დიდგვაროვანი წარმომავლობის შესახებ და განსაკუთრებული პატივით დაუწყეს მოპყრობა. ამ გარემოებამ აიძულა იოანე დაეტოვებინა ულუმბოს მთა და თავის ძესთან და რამოდენიმე მოწაფესთან ერთად 965 წ. ათონის მთაზე წასულიყო. წმ. იოანეს ათონზე მისვლა განპირობებული იყო 960-961 წელს აქ ათანასე ოლიმპელის დამკვიდრებით და 963-965 წლებში მის მიერ იმპერატორ ნიკიფორე ფოკას სახსრებითა და დახმარებით დიდებული ლავრის („მეგისტე ლავრა“) აშენებით, რომელიც ბერმონაზვნური მოძრაობის და იმავდროულად ბიზანტიური მწიგნობრობის განთქმულ ცენტრს წარმოადგენდა (ათანასესა და ნიკიფორეს ჭაბუკობისდროინდელი მეგობრობა აკავშირებდათ). წმინდა ათანასეს დროს ლავრაში 120-მდე მონაზონი ცხოვრობდა, მათ შორის ქართველებიც. იოანესა და ათანასეს შორის კავშირი ათონზე უფრო განმტკიცდა. წმ. ათანასე ყოველნაირად ხელს უწყობდა იოანეს და ისიც არ იშურებდა თავის გავლენას და ეხმარებოდა სამონასტრო საქმეში. 969 წ. ნიკიფორე ფოკა მოკლა რომანოზ II-ის ძმამ, სახელოვანმა სარდალმა იოანე ციმისხმა. მან მკჳდრი ბიძის მოკვლა განახორციელა თავის რძლის, რომანოზ II-ის ქვრივის, თეოფანოს საშუალებით და ტახტი მიიტაცა. ათანასეს თავზარი დასცა მეგობრის, ნიკიფორე ფოკას სიკვდილმა, მაგრამ შემდგომ არ ეტყვის უარს იოანე ციმისხსაც იმ დახმარებაზე, რომელსაც იგი ხალისით უწევს ათონის მთას და კერძოდ, ათანასეს ლავრას. ამ იმპერატორის მეშვეობით შედგა ათონის მთის პირველი ტიპიკონი, რომლის რედაქტირებაში
უცხოეთში მოღვაწე ქართველი მამების საზრუნავი მხოლოდ საკუთარი სულის ცხონება არ ყოფილა. მათი უპირველესი შესავედრებელი ღმრთისათვის სამშობლო და მისი კეთილდღეობა იყო. სწორედ ეროვნულ ინტერესებს ითვალისწინებდა იოანეც, როცა ძალ-ღონეს არ იშურებდა, რომ დიდ ქართველ მოღვაწედ აღეზარდა თავისი ძე - ექვთიმე, რასაც მიაღწია კიდეც. იოანეს მხედველობიდან არ გამოპარვია, რომ უმდიდრესი საღმრთისმეტყველო ლიტერატურის მქონე ბერძნებს მათთან ქედმაღლური დამოკიდებულებისა და მწვალებლებად მოხსენიების საბაბს ქართულ ენაზე ყოველმხრივ გამართული საღმრთისმეტყელო თხზულებათა ნაკლებობა აძლევდათ. საჭირო იყო ამ ხარვეზის ამოვსება: ქართული მწერლობის ბერძნულ-რომაული მწერლობის სიმაღლეზე აყვანა, ძველი ქართული საეკლესიო წესების ბერძნულთან შეთანხმება და ქართულად უკვე თარგმნილი წიგნების ბერძნულ დედნებთან შეჯერება და გასწორება. ამ დიდ საქმეში შემწედ თვით ყოვლადწმინდა ღმრთისმშობელი გამოუჩნდა. ყრმას, რომელიც უცხო გარემოში იზრდებოდა, მშობლიურ ენაზე ლაპარაკი უჭირდა, რასაც მამა დიდად განიცდიდა.
ერთხელ ყრმა ექვთიმე მძიმედ დაავადდა. მამამ შვილის გადარჩენის იმედი სრულიად დაკარგა, მღვდელთან კაცი გააგზავნა და სთხოვა ეზიარებინა, თვითონ კი ღვთისმშობლის ეკლესიისკენ გაემართა და მხურვალე ცრემლებით ევედრებოდა მარადქალწულს თავისი ძის გადარჩენას. სენაკში დაბრუნებულმა მამა იოანემ მაშინვე იგრძნო ნელსაცხებლის საამო სურნელი და სასიკვდილო სარეცელზე მწოლარე ყრმა სრულად ჯანმრთელი იხილა. ექვთიმეს სიტყვებით, მას გამოეცხადა ბრწყინვალე სამოსლით მოსილი დედოფალი და ქართულად ჰკითხა: „რა არის, რა გტკივა, ეფთვიმე?“. ეფთვიმემ მიუგო: „ვკვდები, დედოფალო“. მაშინ დედოფალი მიეახლა ავადმყოფს, ხელი შეახო მას და უთხრა: „არაფერი გჭირს. ადექი, ნუ გეშინია და თავისუფლად ილაპარაკე ქართულად“. ამ სიტყვების მერე ექვთიმე არა მარტო სრულიად განიკურნა, არამედ დიდებული ქართულითაც ამეტყველდა. იოანემ მადლობა შესწირა უფალს და შვილს აუხსნა, რასაც ნიშნავდა ეს ჩვენება „შვილო ჩემო, ქართლისა ქვეყანაჲ დიდად ნაკლულევან არს წიგნთაგან და მრავალნი წიგნნი აკლიან, და ვხედავ, რომელ ღმერთსა მოუმადლებიან შენდა. აწ იღვაწე, რათა განამრავლო სასყიდელი შენი ღმრთისაგან“.
მამა იოანეს მისმა ძმამ - სახელოვანმა და ბრძოლებში გამოცდილმა მხედართმთავარმა (ქართლის სპასალარმა), სამცხის, კაბადოკიისა და ტაოს მემამულემ (ერისთავმა), ქველმა და უებრო ვაჟკაცმა - დიდმა თორნიკემაც მიჰბაძა, 60 წლისამ ბერის სამოსელი შეიმოსა და ძმასთან შესახვედრად და მასთან დასამკვიდრებლად ულუმბოს მთაზე გაემგზავრა [იოანე ათონელის ანდერძიდან, რომელიც დაცულია 981წ. გადაწერილ ხელნაწერში, ჩანს, რომ თორნიკე მისი ძმაა: „მოგვიჴსენენით მე, იოვანე, და სულიერად და ჴორციელად ძმაჲ ჩემი იოვანე თორნიკყოფილი და შვილი ჩემი ეფთვიმე....“. შემორჩენილია ოშკის 977წ ხელნაწერის -„კრებული სამოთხჱ“-ს ანდერძიც. ამ ხელნაწერი კრებულის დამზადების ინიციატორი და დამკვეთელი ყოფილა იოანე-თორნიკე. „მე, იოანე თორნიკ-ყოფილმან, და ძმამან ჩემმან იოანე ვარაზ-ვაჩე, ძეთა სულკურთხეულისა ჩორდვანელისათა, მოვიგეთ და დავწერეთ წმიდაჲ ესე წიგნი, რომელსა ეწოდების წმიდათა მამათა მიერ „სამოთხჱ“... თორნიკეს შვილებიც ჰყოლია, მაგრამ მათი სახელები გაურკვეველია. სომეხი მემატიანის ცნობით თორნიკეს ძე ბაგრატ მაგსტროსი დაღუპულა 998 წელს. აქვე მოხსენებულია იოანე თავის ცოლ-შვილით: „ ...მერმე იოანე ვარაზ-ვაჩისათჳს, და მეუღლისა მისისა, და შჳლთა მისთა: მიქაელისა, ჩორდვანელ ზორვარისა, ჩოროლოდისათჳს და თორნიკისათჳს“]. ულუმბოს მთაზე ჩასულ თორნიკეს აუწყეს, რომ იოანე ქართველი (იბერი) ათონის მთაზე დამკვიდრებულიყო. თორნიკე მთაწმინდას გაემგზავრა, იოანე მოძებნა და მისივე ხელით, იოანეს სახელით ბერად აღიკვეცა. წმ. ათანასეს გაგებული ჰქონდა თორნიკეს საგმირო საქმეების შესახებ და დიდ პატივსაც მიაგებდა ქართველებს. ცოტა ხანში გახმაურდა ძმების მთაწმინდაზე ყოფნის ამბავი და მათი მიბაძვით ქართველებმა იწყეს დენა ათონისაკენ. როცა ათანასეს ლავრაში მცხოვრები ქართველების რიცხვი ძალზე განმრავლდა, იოანემ და თორნიკემ ლავრიდან მოშორებით, ათანასეს კურთხევით ააშენეს ეკლესია სენაკებითურთ, იოანე მახარებლის სახელზე, და ათანასეს ლავრის „კელიოტის“ უფლებით იქ განაგრძეს მოღვაწეობა (969 წლამდე). თუმცა ცალკე ცხოვრებას ოდნავადაც არ შეუსუსტებია კავშირი და მეგობრობა იოანესა და ათანასეს შორის. ათანასე დიდმა მამა იოანე თავისი ლავრის სულიერ ეპიტროპად (მზრუნველად) დანიშნა.
საბერძნეთი და რომი სავსე იყო საეკლესიო წიგნებით, საუკეთესო თხზულებები ამშვენებდნენ მათ მწერლობას. იოანე ოქროპირის სახარების განმარტების ქართულ თარგმანში იოანე გამოხატავს მწუხარებას და ქართული სასულიერო მწერლობის განმდიდრების წყურვილს და დასძენს: „დიდი ხარკებაჲ და მოღვაწებაჲ ვაჩუენე და შვილი ჩემი ეფთვიმე განვსწავლე სწავლითა ბერძულითა სრულიად და გადმოთარგმანებად წარვმართე წიგნთა: ბერძულისაგან ქართულად, და აღიწერნეს ჩუენ მიერ... წიგნი, რაოდენიცა უძლეთ წერად“. მართლაც ჭაბუკი ექვთიმე, როგორც მორჩილი შვილი, მსწრაფლ შეუდგა მამის ბრძანების შესრულებას (დაახლ. 977 წ.). თარგმნისას იგი ითვალისწინებდა თავისი ერის საღმრთისმეტყველო განათლებას, ამიტომ ზუსტად კი არ მისდევდა სათარგმნ ტექსტს, არამედ ავრცობდა ან ამოკლებდა თხზულებას, შეჰქონდა სხვადასხვა წყაროდან ამოღებული ცნობები და ხშირად – საკუთარი დამატებები და კომენტარები. ტექსტს განსაკუთრებით მაშინ განავრცობდა, როდესაც ამა თუ იმ თხზულებაში საქართველოს ან ქართველობის შესახებ იყო საუბარი; თარგმანებში ის იძლეოდა ამა თუ იმ ნაწარმოების ახალ რედაქციას. იგი არა მარტო თარგმნიდა, არამედ ორიგინალურ თხზულებებსაც ჰქმნიდა ბერძნულ და ქართულ ენაზე. ასეთია „სამონაზვნო ცხოვრების წესი“, რომელიც მას თავისი ბერძენი მოწაფესთვის შეუდგენია და ქართული ლოცვა „კჳრიაკესა და ყოველთა დღეთა სათქუმელი“. მან იმდენად სრულყოფილად იცოდა ბერძნული, რომ ქართულიდა-ნაც უთარგმნია ბერძნულად: „სიბრძნე ბალაჰვარისა“ და „აბუკურაჲ“.
ექვთიმე ათონელის მოღვაწეობა სასულიერო მწერლობის თითქმის ყველა დარგს მოიცავდა: ბიბლიოლოგიას, ეგზეგეტიკას, ჰაგიოგრაფიას, ჰომილეტიკას, დოგმატიკასა და პოლემიკას, ლიტურგიკასა და ასკეტიკას, აპოკრიფებსა და საეკლესიო სამართალს. წმ. ექვთიმეს ცხოვრების აღმწერელი წმ. გიორგი მთაწმინდელი 50-ზე მეტ თარგმანს ჩამოთვლის. ძველი და ახალი აღთქმის წიგნთაგან წმ. ექვთიმემ თარგმნა სახარება ოთხთავი, იოანე ღვთისმეტყველის გამოცხადება (აპოკალიფსი) და დავითნი; ნაყოფიერად იღვწოდა ლიტურგიკის დარგშიც. ათონის ივერთა სავანეს შუქმნა სამონასტრო წესი, თარგმნა „მცირე სვინაქსარი“, ანდრია კრეტელის „დიდი კანონი“, წმინდანთა „გალობანი“ და სხვა. საღმრთისმსახურო ტექსტების ნაკლებობას საქართველოშიც კარგად გრძნობდნენ და უცხოეთში მოღვაწე თანამემამულეებს, ხან სიტყვითა და ხან წერილობით უთვლიდნენ, განსაკუთრებით სწრაფად რა უნდა ეთარგმნათ. დაასრულებდა თუ არა თავის შრომას ექვთიმე, მყისვე დავით კურაპალატს უგზავნიდა საქართველოში, რომელიც სიხარულით მადლობდა ღმერთს, რომელმაც ქართველ ერს ახალი ოქროპირი გამოუჩინა. მეფის ბრძანებით წარმოებდა ექვთიმეს თარგმანთა ნუსხების გამრავლება და სამშობლოში ჩამოტანა (რაც სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობის საქმედ ყოფილა მიჩნეული).
წმინდა ექვთიმე მთაწმინდელი აფრთხილებდა ქართველებს თავი შეეკავებინათ აპოკრფიული წიგნების (ბიბლიური არაკანონიკური თხზულებები, რომელსაც არ სცნობს ეკლესია და ამიტომ არ შედის „საღმრთო წერილში“) კითხვისაგან, და უგზავნიდა ნუსხას იმ წიგნებისას, რომლებიც საბერძნეთში აპოკრიფულად იყო მიჩნეული. მიუხედავად ამისა, ექვთიმემ თავად თარგმნა რამდენიმე აპოკრიფული საკითხავი და თვალსაჩინო წვლილი შეიტანა ამ დარგის განვითარება-შიც. ექვთიმე მთაწმინდელის მიერ ბერძნულიდან თარგმნილი კანონები სამართლებრივი ძეგლების - VI მსოფლიო საეკლესიო კრების კანონები და ე.წ. მცირე სჯულის კანონი დედნის მხოლოდ თარგმანი კი არ არის, არამედ „მთარგმნელის მიერ გადაკეთებული და განმარტებებით შემკული რედაქცია“ (ივ. ჯავახიშვილი). ექვთიმე მთაწმინდელის ეს შრომა შეფარდებული იყო ქართულ სინამდვილესთან. მან გავლენა მოახდინა შუა ს-ის საქართველოში სამართლის განვითარებაზე.
აღსანიშნავია, რომ ექვთიმე მთაწმინდელს გრიგოლ ნაზიანზელის ერთ-ერთი თხზულების თარგმნისას სომეხთა შესახებ ნათქვამი სიტყვები ფრიად გაუმძაფრებია, თარგმანში უფრო თავისი დამოკიდებულება გამოუმჟღავნებია სომხებისადმი, ვიდრე გრიგოლ ნაზიანზელისა: „არს ნათესავი (მოდგმა) იგი სომეხთაჲ არა წრფელი, არამედ მზაკუვარი და გულარძნილი (გულმრუდე, ცბიერი), და ბოროტი, მიმსგავსებული კლდეთა მათ, რომელნი დაფარულ არიან ზღუასა შინა, და ვერ იხილვენ მათ მენავენი, ვიდრე არა სცენ ნავი და განტეხონ. ესრეთ სხუასა იტყვიან იგინი და სხუაჲ უც გულსა, და სიწრფოებაჲ მათ თანა არა არს. და რაჲ საკვირველ არს უკუეთუ კაცსა ეცრუვნენ, ვინაჲთგან თავადისა ღმრთისა მიმართ ცრუ არიან და მზაკუვარ, და ბოროტად აღმსაარებელ.“
იოანემ არა მხოლოდ შვილი ჩააბა მწიგნობრულ-ლიტერატურულ საქმიანობაში, არამედ სხვებსაც მოუწოდა ხელნაწერთა განმრავლებისაკენ. იოანესა და თორნიკეს დაკვეთით მუშაობდა ქართველ მწიგნობართა დიდი ჯგუფი (საბა მწერალი, სტეფანე დეკანოზი, იოანე ჩირა, მიქაელ ვარაზვაჩესძე, გიორგი გელასისძე და სხვ.).
X საუკუნის შუა ხანებში ბიზანტიამ თვალსაჩინო წარმატებებს მიაღწია არაბთა წინააღმდეგ ბრძოლაში, მაგრამ 70-იან წლებში შექმნილმა საშინაო ვითარებამ შეზღუდა იმპერიის შესაძლებლობანი. ბერძენი იმპერატორის იოანე ციმისხის (969-976) გარდაცვალების შემდეგ, ტახტზე ავიდნენ მისი ძმისწულები და რომანოზ II-ის ძენი: ბასილი II (976-1025) და კონსტანტინე VIII (1025-1028) და რადგან მცირეწლოვანები იყვნენ, მათ ნაცვლად მათი დედა - თეოფანია განაგებდა სამეფოს. ამით ისარგებლა მცირეაზიელმა დიდებულმა, ცნობილმა სარდალმა და კურაპალატმა ბარდა სკლიაროსმა და 976 წელს აუჯანყდა მათ. ჯერ კიდევ აჯანყებამდე, ბარდა სკლიაროსი ბასილ II-მ ხანზიტისა და ხალიდიატის ოლქების გამგებლად დანიშნა. ხანზიტა მეოთხე არმენიის ერთ-ერთი ოლქი იყო და ტარონს ესაზღვრებოდა, ხოლო ხალიდიატი ტარონის ოლქში შედიოდა. ბარდა სკლიაროსი არმენიაში იყო გამაგრებული. მან მთლიანად დაიპყრო ბიზანტიის იმპერიის აზიური ნაწილი და ტაოს დაუმეზობლდა. ზედიზედ დაამარცხა საიმპერატორო ჯარები, კონსტანტინოპოლს ალყა შემოარტყა და იმპერატორის ხელისუფლებას დიდი საშიშროება შეუქმნა (აჯანყება სამ წელს გრძელდებოდა). მაკედონელთა დინასტიის დაცვა ბარდა ფოკას დაევალა, რომელსაც საკმარისი ძალები არ აღმოაჩნდა აჯანყების ჩასახშობად.საჭირო გახდა ქვეყნის ფარგლებს გარეთ დახმარების მოძიება. ფოკამ ბიზანტიის დაქვრივებულ დედოფალს, თეოფანიას, ურჩია სამხედრო დახმარებისათვის მიემართა განთქმული დავით ტაოელისათვის, რომლის სამფლობელოებსაც საფრთხე ელოდა ბარდა სკლიაროსის გაძლიერებით. ბიზანტიის სამეფო კარმა მეფე დავითისგან დახმარების აღმოჩენისათვის შუამდგომლობა იოანე-თორნიკეს სთხოვა. დედოფალმა წარჩინებული კაცი სევასტოფორი გაგზავნა წმიდა მთაზე და ქართველ მამებს შეევედრა: „უღმრთო სკლიაროსი გაგვიდგა და ხმელით კერძო ყოველ დაიპყრა. აწ ვევედრებით სიწმიდესა თქუენსა, რაჲთა თჳნიერ ყოვლისა მიზეზისა იოვანე თორნიკ მოვიდეს მეფობისა ჩუენისა“. თორნიკემ შორს დაიჭირა მისი თხოვნა: „მიჯმნიეს ერთ-გზის ცოდვათაგან და არღარა უკუნ ვიქცე“, განაცხადა მან. ათანასე დიდმა და იოანე იბერმა ყოველი მისი ცოდვა-ბრალი თავის თავზე აიღეს და დაითანხმეს თორნიკე, რომ ხლებოდა დავით მეფეს და დახმარება ეთხოვა. ბასილი და კონსტანტინე მადლიერების ნიშნად ფეხებში ჩაუვარდნენ სამეფო კარზე მისულ წმიდა მამას, დედოფალმა კი უთხრა: „რაჲცა ამათ ობოლთა თანა ჰქმნა, ღმერთმან მოაგოს სულსა შენსა“. თორნიკემ ისარგებლა შემთხვევით და „მრავალფერთა საქმეთათვის ამხილა დედოფალი“. მანაც სიმდაბლით შეიწყნარა მხილება. იოანე-თორნიკე ტაოში ჩავიდა და საბერძნეთის მეფეთა ვედრების წერილები მეფე დავითს გადასცა. დავით ტაოელი დათანხმდა დახმარებას და მის საფასურად ძველი სადავო „აღმოსავლეთის“ ქვეყნები ანუ „ზემონი ქვეყანანი“ მოითხოვა [1.თვით თეოდოსიოპოლი ანუ კარინი (არზრუმი), რომელიც დასავლეთ ევფრატის ხეობაში მდებარეობს; 2.ციხე ხალტოჲ-არიჭი და მასთან მდება-რე კლისურა ამავე დასავლეთ ევფრატის ხეობაში; 3.ჩორმაირის თემი - მდინარე ჭოროხის სათავეებთან; 4.სამხრეთი ბასიანის თემი მდინარე არაქსის ხეობაში; 5.ციხე სევუკი თავისი თემით მდინარე არაქსის სათავეებთან; 6-7.ჰარქისა და აპაჰუნის პროვინციები აღმოსავლეთ ევფრატის (არაწანის) ხეობაში. ჩამოთვლილი შვიდი მხარიდან პირველი ხუთი მხარე ისტორი-ულ წარსულში - ანტიკურ ხანაში - ქართველი ტომებით იყო დასახლებული, უკანასკნელი ორი მხარე სომხური ოლქებია]. თორნიკემაც სასწრაფოდ გაგზავნა წერილი საბერძნეთს და მეფის პირობა აუწყა, „მაშინ მისცეს მეფეთა ზემონი ქვეყანანი საბერძნეთისანი კურაპალატსა (დავითი ჯერ კიდევ არ იყო კურპალატი), რათა თავისა სიცოცხლესა ჰქონდინ“. მეფის თხოვნით იოანე თორნიკმა დროებით გაიხადა საბერო შესამოსელი და კვლავ საბრძოლო აღკაზმულობა ჩაიცვა. 979 წ. ტაოდან 12.000-იანი ლაშქარი გაიგზავნა დიდი თორნიკისა და ჯოჯიკის მეთაურობით. თორნიკეს მხედართმთავრული ნიჭისა და ქართველ მოლაშქრეთა მამაცობის წყალობით ბიზანტი-ელთა და ქართველთა ლაშქარმა მცირე აზიაში, მდინარე ჰალისის პირას 979 წ. 24 მარტს სასტიკად დაამარცხა მეამბოხე ბარდა სკლიაროსი და საბერძნეთიდან განდევნა. თორნიკემ დიდძალი დავლა იგდო ხელთ და გამარჯვებული და ხელდამშვენებული ათონზე დაბრუნდა. მადლიერმა დედოფალმა კი მთელი ნაალაფარი: ოქრო, ვერცხლი და აურაცხელი სიმდიდრე, რაც ბერძენ განდგომილ დიდებულებს ჩამოართვეს იოანე-თორნიკეს უბოძა, უხვადაც დაასაჩუქრა და სვინგელოზის (პატრიარქის თანაშემწე ბერი) პატივით დააჯილდოვა, ხოლო დავით ტაოელს კურაპალატობა მისცა (თვით ბიზანტიაში სულ 18 ტიტული არსებობდა და ყველაზე საპატიო ტიტულს მეთვრამეტე - კეისარობა წარმოადგენდა, კურაპალატობა მეთექვსმეტე ტიტული იყო).
იმიერ-ტაოს ხელისუფლის განკარგულებაში გადმოსული ოლქები და ქალაქები მნიშვნელოვან სავაჭრო გზებზე მდებარეობდნენ და ხელი შეუწყვეს იმიერ-ტაოს ეკონომიკურ მომძლავრებას.
გამარჯვების შემდეგ იოანე თორნიკ-ყოფილმა კვლავ ათონს მიაშურა (981 წ), თან ჩორდვა-ნელთა სახლის წევრებიც ჩაიყვანა ტაოდან. „მამანი სიხარულით მიეგებნეს და ამბორი უყვეს და ჰმადლობდეს ღმერთსა, რომელმან კვლად მოაქცია მშვდობით“.
ბერმა სკლიაროსზე გამარჯვებისას მოპოვებული სამხედრო ნადავლთან და ურიცხვ განძთან ერთად თავისი სამხედრო აღჭურვილობა და რკინის პერანგიც მამა იოანეს გადასცა და სრულებით მიენდო: „თჳნიერ მისისა ბრძანებისა, არცამცა სიტყუაჲ ერთი აღმოთქუა, არამედ ყოველსავე მამაჲ იოვანე განაგებნ და მისცემნ, ვითარცა ენების და სადაცა ჯერ იყვის“.
ღირს მამათა ლოცვითა და ღვაწლით ათონზე იმდენად მომრავლდა ქართველთა რიცხვი, რომ მათი ცხოვრება და მოღვაწეობა „კელიოტის“ წესით უკვე უხერხული და შეუძლებელი შეიქმნა, და რადგანაც იოანე თორნიკყოფილის მიერ მოპოვებული სიმდიდრე მათ აძლევდათ მონასტრის აშენების შესაძლებლობას, ახალი სავანის დაარსება განიზრახეს. იოვანე-თორნიკეს დიდმა ავტორიტეტმა და დამსახურებამ ბიზანტიის იმპერატორის წინაშე ხელსაყრელი პირობები შექმნა ათონზე დამოუკიდებელი ქართული მონასტრის აშენებისათვის, რასაც მხარს დავით კურაპალატიც უჭერდა. იბერებმა შეარჩიეს სასიამოვნო ადგილი ,,შუა მთაწმინდასა”, შეიძინეს მიწა, და ყოვლადწმინდა ღმრთისმშობლისა და იოანე ნათლისმცემლის სახელზე ეკლესიები და სამონასტრო შენობები ააგეს, ღმრთივსულიერი წიგნებით აავსეს და პატიოსანი ხატებით განაშვენეს. შეისყიდეს დიდი მამულები, რომელიც იმპერატორმა ოქრობეჭდით დაუმტკიცათ, მონასტრის პირველ წინამძღვრად კი ღირსი იოანე იბერი აირჩიეს. [შემორჩენილია იოანე ბერისა და თორნიკე სვინგელოზისადმი ბასილი II პორფიროგენტის მიერ 1080 წ. გაცემული ოქრობეჭედი (სამეფო ბეჭდით დადასტურებული სიგელი), რომლის მიხედვით იმპერატორმა მათ გამოსთხოვა ორი მონასტერი: კონსტანტინოპოლში „მონასტერი იბერისა“ და ტრაპეზუნტში „წმინდა ფოკას მონასტერი“, მათ ნაცვლად კი მისცათ ლეონტიას მონასტერი თესალონიკში, კოლოვუს მონასტერი იერისონში და კლიმენტის მონასტერი ათონზე, რომელიც დაარსებული იყო იოვანე ნათლისმცემლის სახელზე. სწორედ ამ კლიმენტის მონასტრის ადგილზე აღმოცენდა ქართველთა მონასტერი, რომელსაც ივირონი ეწოდა, მაგრამ კარგა ხანს შემორჩა ძველი სახელიც] მათ ასევე დიდი საფასე და მიწები შესწირეს ათანასეს ლავრას, კარიის ეკლესიას და სხვა ბერძნულ მონასტრებსაც. ნებართვის მისაღებად ახალი მონასტრის მშენებლებს გამოსაღებიც შეჰქონდათ პროტატში. ქართველებს ორჯერ გაუღიათ განძი. 980 წ. როდესაც მათ აუღიათ ნებართვა (ეს ნებართვა დღესაც ინახება ივირონში) და 983 წელს, როცა დაუმთავრებიათ და დამოუკიდებელ ერთეულად დაუწყიათ ცხოვრება.
მამა იოანე უაღრესად შრომისმოყვარე მოღვაწე იყო. მან, ვითარცა კეთილმან მწყესმან ივერიის სავანეში შემოიკრიბა ათონზე დამკვიდრებული ქართველები. გამუდმებული შრომა, მღვიძარება და ლოცვა განასპეტაკებდა მის სულს და აუძლურებდა ხორცს. წმ. ათანასე დიდიც ძველებურად მფარველობდა ქართველებს და ეხმარებოდა ახალ სავანეს. იგი საგანგებოდ წარმოაჩენდა იოანეს დამსახურებას ათონელთა წინაშე, რაც მის მრავალმხრივ საქმიანობაში, კერძოდ საიმპერატორო კართან ურთიერთობის მოგვარებასა და კონსტანტინოპოლში ათონის მოღვაწეთა ინტერესების დაცვაში გამოიხატებოდა. მისი დახმარებით ქართველთა მონასტერმა ნაოსნობის უფლება მოიპოვა 984 წელს. წმ. იოანეს მოღვაწეობაზე არაერთი საინტერესო ცნობაა შემონახული ძველ სიგელ-გუჯრებსა და სხვა დოკუმენტებში. ერთ-ერთ სიგელში, წმ. ათანასე აქებს იოანეს და ამბობს: „ფრიად იღვაწა კაცმან ამან ჩუენთვის სამეუფოსა ქალაქსა ხშირითა მიმოსვლითა და შუამდგომლობითა მეფეთა წინაშე, მეფე ნიკიფორე ფოკას დროიდან დღევანდელ დღემდე“-ო.
იოანესა და თორნიკეს მიერ ივირონის უფლებრივი და ეკონომიური მდგომარეობის განმტკიცებამ ხელი შეუწყო აქ სამწერლობო და კულტურული საქმიანობის სწრაფ აღმავლობას. ივირონი, როგორც მას ბერძნები უწოდებდნენ, ათონის მთაზე სულიერების ერთ-ერთ გამორჩეულ კერად და მნიშვნელოვან მწიგნობრულ ცენტრად იქცა. იოანე თორნიკყოფილს სურდა მხოლოდ ქართველები ყოფილიყვნენ მონასტერში, მაგრამ ვინაიდან ზღვის ნაპირზე უწევდათ ცხოვრება, ხოლო ბერძნები დახელოვნებული იყვნენ თევზის ჭერასა და ზღვაოსნობაში, მონასტრის მშე-ნებლობა კი ხელოსნების ყოლასაც მოითხოვდა, იძულებული გახდნენ მონასტერში ბერძნები შეეყვანათ.
იმ ხანად ივერთა სავანის მიდამოებში, მიუვალ მთაზე, განმარტოებულად მოღვაწეობდა ღირსი მამა გაბრიელ ქართველი. იგი ზამთრობით ივირონში ჩამოდიოდა. მდუმარების ღვაწლში მყოფ წმინდა ბერს მარადის ძაძა ემოსა და მხოლოდ მხალეულით იკვებებოდა, ვინაიდან იგი იყო ჭეშმარიტად „ზეცისა კაცი და ქვეყანისა ანგელოზი“. ერთხელ ათონზე რომიდან ბენედიქტეს წესის აღმსარებელი მართლმადიდებელი წმინდა ბერი მოვიდა ექვს მოწაფესთან ერთად. როდესაც ქართველმა ბერებმა იხილეს მისი მადლმოსილი სახე, როგორც თავისიანი, ისე მოიკი-თხეს და მონასტერში დაასახლეს. მისი სენაკი მამა გაბრიელის სენაკთან ახლოს იყო, მაგრამ არც მან იცოდა თავისი ენის გარდა სხვა და არც მამა გაბრიელმა. როგორც კი შებნელდებოდა, გამოვიდოდნენ, ილოცებდნენ და ცისკრის ზარის დარეკვამდე „სიტყვათა საღმრთოთა უბნობდნენ“. „მათისა სარწმუნოებისაგან ყოველივე შესაძლებელ არს და სარწმუნო, რამეთუ დიდ იყვნენ იგინი წინაშე ღმრთისა, დიდი ლეონ და მამა გაბრიელ“ - ამბობდნენ ქართველი ბერები.
სიმდაბლით, სიწრფოებით და უმანკოებით გამორჩეულ მოღვაწეს, იოანე თორნიკყოფილს ერთი სისუსტე ჰქონია. ვინაიდან მრავალ ომში გამარჯვებული სპასალარი (მხედართმთავარი) იყო, გარდასულ სასახელო ამბავთა მოგონება უყვარდა. ძმებიც ხშირად აამბობინებდნენ მას „საქმეთა საგმიროთა“. მამა იოანეს შეეშინდა, რომ მას რაიმე სულიერი განსაცდელი არ შემთხვეოდა და ურჩია „აწ დააცადე სოფლიოთა მაგათ საქმეთა უბნობაჲ და ამიერიდან სხვასა ნუ ვის ეუბნები, გარნა გაბრიელს, ხოლო ხუცესსა“, რომლის პირიდან სხვა სიტყვა არ ამოდიოდა, თვინიერ საღმრთოთა და სულიერთა. წმ. იოანე თორნიკ-ყოფილი ცრემლის ღვრით დაემხო მის წინ და შეღადადა: „რად დაიდუმე აქამომდე და არა მამხილე, წმიდაო და ღმერთშემოსილო მამაო?“ მამა იოანემ წამოაყენა მხცოვანი ძმა და უთხრა: „უფალმან შეგინდვენ, გარნა აწ ხოლო ეკრძალენ!“ არავის გაუგონია ამის შემდეგ იოანე-თორნიკეს საუბარი, „განთ-ქმულმან და საჩინომან კაცმან ყოველივე ნებაჲ თჳსი მოიკუეთა“, მდუმარებითა და უფლის სასოებით გალია ცხოვრების დარჩენილი დღეები და სამონასტრო ცხოვრების ჩამოყალიბებიდან მალე მშვიდობიანად მიაბარა სული უფალს (985 წ.).
წმინდა იოანე თორნიკ-ყოფილის გარდაცვალების შემდეგ, მამა იოანეს ათონზე ჩამოვარდნილი შუღლის გამო იქ ცხოვრება გაუძნელდა, გადაწყვიტა ესპანეთში წასვლა და „ქართველთა მონა-თესავე ხალხის“, ესპანეთის იბერების მონახულება. იოანე ემყარებოდა იმ ფაქტს, რომ ძველად ესპანეთსაც იბერია ერქვა. მან თავის ძესთან და რამდენიმე მოწაფესთან ერთად ფარულად დატოვა ათონი და ავიდოსში (მც. აზიის დასავლეთით საპორტო ქალაქი) მივიდა, აქედან მიდიოდნენ გემები. ქალაქის განმგებელი იოანეს მეგობარი ყოფილა. ბიზანტიის იმპერიის ამ დიდმოხელეს იმპერატორის თანხმობის გარეშე ვერ გაუბედავს მისი ქვეყნიდან გაშვება და საიმპერატორო კარისთვის უცნობებია. იქიდან მოვიდა ბრძანება, რომ იოანე და მისი მხლებელნი ესპანეთში არ გაეშვათ. მართლაც, ყველანი ივირონს მიაბრუნეს.
ქართული მატიანე საქართველოს გამაერთიანებელ ბაგრატ III-ს „დიდ მეფედ“ მოიხსენიებს. მას არაერთი დაბრკოლების გადალახვა მოუხდა ქვეყნის გაერთიანების გზაზე. შიდა ქართლის დამორჩილების შემდეგ, ბაგრატმა გადაწყვიტა, დაემორჩილებინა კლდეკარის ერისთავი (პატრონი ატენისა, თრიალეთისა, მანგლისის ხევისა და სკვირეთისა) – რატი ბაღვაში (ბაღვაშები იყვნენ დასავლეთ საქართველოდან, ისტორიული არგვეთიდან, სადაც მათ კაცხის მამული ეკავათ. მეცხრე საუკუნის 80-იან წლებში რატის წინაპარი ლიპარიტ I სამხრეთ საქართველოში ჩამოვიდა, ეყმო ბაგრატისა და დავით კურაპალატის საერთო წინაპარს, მიიღო მისგან მამულად თრიალეთი, სადაც ააშენეს კლდეკარის ცნობილი ციხესიმაგრე. კლდეკარი წარმოადგენდა საკმაოდ მნიშვნელოვან პუნქტს, რომლითაც ბაღვაშები აკონტროლებდნენ საქართველოსთვის საკმაოდ მნიშვნელოვან სავაჭრო მაგისტრალს, რამაც ხელი შეუწყო მათ მნიშვნელოვან პოლიტიკურ ფიგურებად ქცევას), მოუწოდა ლაშქარს და იმერეთით უგრძნეულად გადმოვიდა, რომ შემოერტყას რატის და შეიპყრას. მისმა მოწინააღმდეგე დიდებულებმა კი (შესაძლოა თვით რატი ბაღვაშმაც) მოახერხეს დაერწმუნებინათ იმიერტაოს ძლევამოსილი მეფე, რომ ბაგრატი მის წინააღმდეგ მოდიოდა სალაშქროდ. დავითმა დაიჯერა, დიდი ლაშქრით თრიალეთისკენ წამოვიდა და დლივს დადგა. ბაგრატიც მოვიდა კარუშეთს. აქ დასტოვა თავისი ლაშქარი, მარტოდ-მარტო წავიდა თავისი მამობილის წინაშე და დაარწმუნა, რომ მის ერთადერთ მიზანს კლდეკარის ერისთავთ-ერისთავის თვითნებობის ალაგმვა წარმოადგენდა. დავითმა შვილობილს დაუჯერა და ურჩი მოხელის დამორჩილების სრული საშუალება მისცა. იმჟამად „ბაგრატი ისევ აფხაზეთს წავიდა. იქ იზამთრა და მერე უგრძნეულად წამოვიდა და რატის ციხეს კლდეკარს შემოერტყა (989წ). რატიმ ციხე და თავისი შვილი ლიპარიტი გადასცა ბაგრატს ხოლო თვითონ წავიდა არგვეთს და იქ დადგა საცხოვრებლად. მისი სამფლობელო ბაგრატმა სამეფო დომენად (მამულად) აქცია და ზვიად მარუშიანს გადასცა, როგორც ერთგულ მოხელე-ერისთავს.
X ს-ში ტაო-კლარჯეთი ერთ-ერთი უძლიერესი იყო საქართველოს სამეფო-სამთავროთა შორის. ამ საუკუნის I ნახევარში მისი საზღვრები მდ, არაქსის ზემო საზღვრებამდე აღწევდა, მაგრამ მას შემდეგ, რაც შემოუერთდა აღმოსავლეთში მდებარე - „ზემონი ქვეყანანი“, ქართველთა სამეფო (რომლის ფაქტიური ხელმძღვანელი იყო ბიზანტიელებისაგან „აღმოსა-ვლეთის დიდ კურაპალატად წოდებული დავით ტაოელი, - „მოურავი“ ქართველთა სახელმ-წიფოსი) - განაახლებს შეტევას მუსულმანთა წინააღმდეგ და დიდ წარმატებასაც მიაღწევს. 978-990 წლებს შორის მან დაიპყრო ბაგრევანდის პროვინცია - ცენტრით ქალაქ ვალაშკერტით, აღმოსავლეთ ევფრატის ხეობაში, ამავე დროს, X ს-ის ბოლო მეოთხედში, ახლაშემოერთებულ „აღმოსავლეთის“ ქვეყნებში დაარსებულ იქმნა ქართველთა (მართლმადიდებელთა) საეპისკოპოსო ვალაშკერტისა, რომელიც არსებობდა მომდევნო საუკუნეთა მანძილზე და მცხეთის საკათალიკოზოს ფარგლებში შემოდიოდა.
987-989 წ.წ. ბიზანტიის იმპერატორის წინააღმდეგ ახალმა აჯანყებამ იფეთქა, რომელსაც ბარდა სკლიაროსზე არანაკლებ ცნობილი სარდალი ბარდა ფოკა მეთაურობდა. მან დაიმორჩილა მცირე აზიის დიდი ნაწილი და თავი კეისრადაც გამოაცხადა. მაგრამ ბარდა სკლიაროსის დამარცხებიდან ექვსი წლის შემდეგ დავით კურაპალატი უკვე ამბოხებული სარდლის მხარეზე აღმოჩნდა. დავითს ფოკასთან მეგობრული ურთიერთობა ჰქონდა (ერთად ებრძოდნენ სკლიარიოსს) და ეტყობა, მისგან „ზემო ქვეყნების“ მიღების პირობაც მიიღო (მას სურდა რომ „ზემონი ქვეყანანი“ საქართველოს სამუდამო მფლობელობაში დარჩენილიყო). სამწუხაროდ 989 წელს ბარდა ფოკა ბრძოლაში მოკლეს და აჯანყებაც მარცხით დასრულდა. ბასილ II-ის რისხვა დავით კურაპალატსაც დაატყდა თავს. კეისარმა ილაშქრა ტაოში, დაამარცხა მისი ლაშქარი და 990 წ. ზავით აიძულა დაედო პირობა, რომ გადაცვალების შემდეგ მისი სამფლობელო მთლიანად ბიზანტიას გადაეცემოდა. ეს დიდი პოლიტიკური მარცხი იყო, თუმცა დავით კურაპალატი კვლავ აქტიურ ბრძოლას ეწეოდა აღმოსავლეთ მცირე აზიაში არაბების განსადევნად..
994 წ. გარდაიცვალა ქართველთა მეფე ბაგრატ II (ბაგრატ III-ის ბაბუა) და გურგენ II ხდება ერთპიროვნული მფლობელი ამიერ (ჩრდ.) ტაოსი და მეფეთ-მეფის ტიტულით მოიხსენებაы, ხოლო დავით კურაპალატს, როგორც ბაგრატის თანამმართველს, ქართველთა მეფის ტიტული დაემატება.
997 წ. დავით კურაპალატმა ალყა შემოარტყა ვანის ტბის ნაპირას მდებარე მნიშვნელოვან ქალაქ ხლათს. 998 წ. ამირა მამლანმა მეშველად ხორასნის ამირა და სპარსეთის სხვა მფლობე-ლები მოიხმო და შეერთებული დიდი ჯარით ტაოს ასაოხრებლად წამოვიდა. ხანდაზმული ასაკის გამო დავითმა მთავარსადრდლობა გამოჩენილ სარდალს გაბრიელ ოჩოპენტრეს-ძეს ჩააბარა. ქართველთა მეფეთ-მეფემ გურგენმა თავისი რჩეული 6.000 მეომარი მოაშველა, თრიალე-თის ერისთავის ჯოჯიკის ძის ფერისის მეთაურობით (ასულის ქმარი ბაგრატ III-ისა) ამდენივე გამოგზავნა გაგიკ სომეხთა მეფემ; ჯარით მოეშველა აგრეთვე ვანანდის მეფე აბასი. სპარსთა შეერთებულ ლაშქარში 100. 000 მეომარი ყოფილა. ქართველებსა და სომხებს მეტად მცირერიცხოვანი მხედრობა ჰყავდა, მაგრამ მტერს ჭკუით აჯობეს, მოულოდნელად თავს დაესხნენ და მუსულმანთა დიდი კოალიცია უკუაქციეს. ამირა მამლანი გაიქცა, ქართველები დაედევნენ და მრავალი მოლაშქრეც მოუკლეს. შემდეგ უკან გამობრუნდნენ და მტრის მთელ ბანაკსა და განძს დაეპატრონნენ. ამ ბრძოლაში თავი ისახელეს მესხებმა - ძმებმა გამრეკელებმა.
ამ გამარჯვებით ქართველთა სამეფოს საზღვარმა ქალაქ არჭეშის სანახებამდე (ვანის ტბის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპირომდე) მიაღწია. ამ ტერიტორიებზე მეფემ ქართველები და სომხები განასახლა. თითქმის მთელი სომხეთის მეფე-მთავრებზე დავით კურაპალატის ძალა და გავლენა იყო გავრცელებული. ბიზანტიის მმართველებს მიზნად ჰქონდათ დასახული ამ დროისათვის დასუსტებული სომხეთის სამეფო-სამთავროების დაპყრობა. თავის მხრივ, დავითმა ანის-შირაკის გამგებელს დაათმობინა მნიშვნელოვანი შატიკის ციხე-სიმაგრე, რომელიც თავის ვასალს, ყარს-ვანანდის მეფეს გადასცა. სომხური მიწების გათავისუფლებამ დავითს სომხეთშიც დიდი სახელი მოუხვეჭა. სომხურ წყაროებში ის „ქართველთა და სომეხთა კურაპალატის“ სახელითაც მოიხსენიება. რა თქმა უნდა, ბიზანტია ვერ ეგუებოდა დავითის სწრაფვას ამიერკავკასიაში გავლენის გაზრდისაკენ. მის ძლიერებაზე მეტყველებს მის მიერ მოჭრილი მონეტებიც, რომელიც ნაპოვნია გერმანიისა და პოლონეთის ზღვისპირეთში.
დავით კურაპალატის აგებულია ტაოს დიდებული ტაძრები: ოშკი და ოთხთა ეკლესია, რომლებიც განთქმულ სასწავლო საგანმანათლებლო ცენტრებს წარმოადგენდნენ. მან თორთომის წყლის მარცხენა შენაკადზე, ხახულის წყლის ხეობაში, სოფ. ხახულის განაპირას ააშენა დიდი გუმბათიანი ტაძარი და მონასტერი ხახულისა. ვახუშტი ბატონიშვილი ბრძანებს: „ხევზედ, შიფაქლუს მთის კალთას, არს ეკლესია - მონასტერი ხახულისა, ყოვლად-წმიდის ღვთისმშობლისა... ეს აღაშენა დავით კურაპალატმან, ბაგრატ მეფის მამობილმან“.
999 წელს, დიდმარხვაში, მიმწუხრისას ათონელმა ბერებმა ზღვაზე აღმართული ნათლის სვეტი იხილეს, რომელიც ღამის წყვდიადში ბრწყინავდა და დღის შუქზეც არ ქრებოდა. ეს ხილვა რამდენიმე დღეს გაგრძელდა. წმ. მთის მამები შეიკრიბნენ, ზღვის ნაპირზე ჩავიდნენ და ნახეს, რომ ზეციური ნათელი ღმრთისმშობლის ხატს ადგა [გადმოცემის მიხედვით, თეოფილე ხატთმებრძოლის დროს (829-840წ.წ.) მცირე აზიის ქალაქ ნიკიაში ცხოვრობდა ერთი მდიდარი, კეთილმსახური და ქველმოქმედი ქართველი ქვრივი, თავის ჭაბუკ ვაჟთან ერთად. მას ჰქონდა ყოვლადწმინდა ღმრთისმშობლის ხატი, რომლის მიმართაც განსაკუთრებული რწმენა და კეთილმოწიწება ჰქონდა. ერთხელაც ქვრივის სახლშიც მეფის მზვერავები მივიდნენ და ერთ-ერთმა მათგანმა ღმრთისმშობლის ხატს მოჰკრა თვალი. განრისხებით მახვილი დაჰკრა ხატს და წამსვე ქალწულის ლოყიდან, ვითარცა ცოცხალი სხეულიდან, სისხლი გადმოედინა და ჯალათს გულზე მიესხა. შეძრწუნებულმა მხედარმა ქვრივს ურჩია, რომ სანამ კიდევ ვინმე ნახავდა, ხატი სადმე გადაემალა. მათი განშორებისთანავე მუხლთმოდრეკილი ქვრივი, ცადაპყრობილი ხელებით დიდხანს ევედრა ღმრთისმშობელს და დიდი მოკრძალებით, თავის ძესთან ერთად ხატი ზღვის ნაპირას წააბრძანა. იქ კვლავ დავარდა წმინდა ხატის წინაშე და ლმობიერად შეჰღაღადა მარადის ქალწულს: „დედოფალო, შენ ვითარცა ღმრთისმშობელს ძალგიძს გვიხსნა ჩვენ უკეთური მეფისაგან და შენი ხატი დანთქმისაგან“. ამ სიტყვებით ქვრივმა სანატრელი სიწმინდე ზღვაში ჩაუშვა, და იხილა სასწაული: ხატი წყალზე კი არ დაეცა, არამედ ზეაღიმართა და ტალღებთან ერთად დასავლეთისკენ გასცურა. ამის ხილვით ნუგეშინისცემულმა დედაკაცმა მადლობა შესწირა უფალს და მის ყოვლადუბიწო დედას, შემდეგ კი ერთადერთი ვაჟი საფრთხეს განარიდა და მაკედონიაში გაგზავნა. სადაც ის დიდხანს არ დარჩენილა. ამ პროვინციის მთავარ ქალაქ სოლუანიდან (თესალონიკი) ათონზე წავიდა (დაახლ. 830 წ.) და ქართველთა მონასტერში ბერად შედგა. მისგან შეიტყვეს ათონელმა ქართველებმა ღმრთისმშობლის ხატის ისტორია. .იგი 890 წ. გარდაიცვალა მრავალწლიანი ბერული ღვაწლის შემდეგ].
მამები ნავებით შევიდნენ ზღვაში, მაგრამ როცა მიუახლოვდნენ, სიწმინდე განეშორა მათ და მისი ნათელი იხილეს ჰორიზონტზე, სადაც ზღვა უერთდება ცას. ბერები ლოცვად დადგნენ და უფალს შესთხოვეს, გამოეცხადებინა თავისი წმინდა ნება. მონასტრებში არ წყდებოდა ფსალმუნთა კითხვა-გალობა. დადგა ვნების შვიდეული. მთელმა წმინდა მთამ გლოვის ძაძები შეიმოსა, უკლებლივ ყველა ბერი ინანიებდა თავის შეცოდებებს. ღმრთისმშობელი გამოეცხადა მამებს და აუწყა, რომ მხოლოდ გაბრიელ ქართველი იყო ღირსი მისი წმინდა ხატის გამოყვანებისა. იმავდროულად ზეციური ნათლით შემოსილი ღმრთისმშობელი ძილში გამოეცხადა ღმრთისმოშიშ გაბრიელ ბერს და უთხრა: „აუწყე წინამძღვარს და ძმებს, რომ მნებავს მივანიჭო მათ ჩემი ხატი შემწედ და მფარველად. ამის ნიშნად შემოდი ზღვაში, ტალღებზე რწმენით გაიარე და ყველა იხილავს ჩემს სიყვარულსა და წყალობას თქვენი სავანისადმი“.
მეორე დღეს, განთიადზე ივერთა მონასტრის მამები გალობით, საკმევლის კმევითა და ლიტანიობით გავიდნენ ნაპირზე. წმ. გაბრიელმა ილოცა, ფეხი შედგა ზღვის ტალღებზე, როგორც პეტრემ გალილეის ზღვაზე, საკვირველად განვლო წყალი, როგორც ხმელეთი და ცეცხლმოსილი ხატიც მიუახლოვდა მას. ბერმა მოწიწებით ხელში აიღო ფასდაუდებელი საუნჯე, რომლის მადლი უხილავად იჭერდა მას წყლის ნაპირზე, ტალღებზე ფეხით გაიარა და ნაპირზე გამოაბრძანა, ხოლო იმ ადგილას, სადაც წმინდა ხატი დაასვენა, მაკურნებელმა წყარომ ამოხე-თქა, რომელიც დღემდე მოედინება და ყოველგვარ ხორციელ და სულიერ სნეულებათა მკურნალია. ეს სასწაული აღესრულა ბრწყინვალე შვიდეულის სამშაბათს. ბერებმა სიხარულით მიიღეს ხატი, ვითარცა თავად ღმრთისმშობელი, იქვე სამლოცველო აუგეს და სამი დღე-ღამის განმავლობაში ჰმადლობდნენ უფალს და მის ყოვლადუბიწო დედას.
სამი დღის შემდეგ ხატი გადაიტანეს მონასტრის მთავარ ტაძარში, ანუ კათოლიკონში და საკურთხეველში შეაბრძანეს. მეორე დღეს ცისკრის ლოცვის წინ კანდელების ასანთებად შესულ ბერს ღმრთისმშობლის ხატი იქ აღარ დახვდა. ხანგრძლივი ძიების შემდეგ ბერებმა იგი მონასტრის კარიბჭის კედელზე აღმოაჩინეს და კვლავ უწინდელ ადგილზე დააბრუნეს. ეს საწაული რამდენჯერმე განმეორდა. ყოვლადწმინდა ქალწული კვლავ გამოეცხადა ძილში გაბრიელ ბერს და უთხრა: „გამოუცხადე ძმებს, რომ აღარ გამომცადონ, რადგან არა მნებავს თქვენი მფარველობა, არამედ თვითონ მსურს ვიყო თქვენი მფარველიცა და მცველიც, არა მარტო ამ ცხოვრებაში, არამედ მომავალშიც. დაე ყველა ბერი, ვინც ამ მთაზე კეთილად და ღმრთის შიშით იღვაწებს, სასოებდეს ჩემი ძისა და მეუფის მოწყალებას, რამეთუ მე გამოვითხოვე მისგან ეს ნიჭი და აჰა, იყოს თქუენდა სასწაულად: ვიდრე ამ სავანეში იხილვება ჩემი ხატი ჩემი, არ მოგაკლდებათ თქვენ ჩემი ძის მადლი და წყალობა“. ამის მოსმენამ ძმებს გამოუთქმელი სიხარული მოჰგვარა. მათ ყოვლადწმინდა ქალწულის სადიდებლად სავანის კარიბჭესთან მცირე ტაძარი ააგეს და მისი საკვირველთმოქმედი ხატიც შიგ დაასვენეს. მას შემდეგ ხატი ღმრთისმშობლის მიერ გამორჩეულ ადგილზე ბრძანდება, რის გამოც იწოდება „პორტაიტისად“ ანუ „კარიბჭისად“ და რადგანაც მან ივერთა სავანე აირჩია თავის სამყოფელად, ეწოდება „ივერიის ღმრთისმშობელი“.ю მას ძველთაგანვე კიდევ ერთი სახელი შეარქვეს „მწყალობელი“. იგი ყველა მართლმადიდებელ ერში დამკვიდრდა და ამიტომაც ივერთა მონასტერს მსოფლიოში ასზე მეტი მეტოქი, ანუ ქვემონასტერი ჰქონდა.
ცოტა ხანში მამა იოანე ნეკრესის ქარით დაავადდა „მრავალთა წელთა ცხედართა ზედა დავრდომილი მდებარე იყო და ფრიადთა ტკივილთა მოითმენდა და მარადის მადლობდა ღმერთსა“. მამა იოანე უძლურობის გამო ვეღარ განაგებდა მონასტერს და წინამძღვრობა ექვთიმეს გადააბარა, თუმცა იგი მოწიწებით უარს ამბობდა, რადგან უძნელდებოდა „ზრუნვა ამა სოფლისაჲ“, და ვინაიდან შეუძლებელი იყო მოხუცებული და უძლური მამის ურჩება, დათანხმდა და სანამ მამამისი ცოცხალი იყო, მისი მორჩილებით და ბრძანებით, როგორც იკონომისი, ისე უძღვებოდა ქართული სავანის მთელ საქმიანობას - საეკლესიო-სამონასტროს, სამეურნეო-ადმინისტრაციულს და სხვა. იგი აქტიურად იყო ჩაბმული ათონელთა ყოველდღიურ ცხოვრებაში და ნაყოფიერად ხელმძღვანელობდა თანამემამულეთა მრავალრიცხოვან საძმოს. ამას არაერთი დოკუმენტი ადასტურებს.
იოანე ქართველმა (იბერმა) სიკვდილის წინ წინამძღვრობა და მონასტრის მართვა-გამგეობის უფლება თავის ძეს გადასცა და უბრძანა, რომ თავის შემდგომ, მონასტრის წინამძღვრობა მისი ძმისწულის - გიორგისთვის (გიორგი I მაშენებელი და არა გიორგი II მთაწმინდელი ანუ „მთარგმნელი“) გადაეცა და ანდერძად დაუბარა, რომ ყოველ მამასახლისს აღსასრულის წინ ღირსეული წინამძღვარი დაედგინა, ძმები კი დალოცა და უთხრა: „სასურველნო და საყვარელნო შვილნო ჩემნო! თუ თქვენ ღმრთის მცნებებს დაიმარხავთ და საღმრთო წესისა და კანონისაებრ იღვაწებთ, წინამძღვარს დაემორჩილებით და ერთმანეთთან მშვიდობა და ერთობა გექნებათ, მწამს, რომ ღმერთი არ მოგაკლებთ სიკეთეს და მეფენი, მთავარნი და ყოველნი კაცნი თქვენდამი წყალობით აღიძვრებიან, ხოლო თქვენ კი სტუმართმოყვარეობას ნუ დაივიწყებთ და ღმერთის ბოძებული გლახაკებსაც გაუნაწილეთ. ილოცეთ ჩემზე და მომიხსენეთ, რათა ღმერთმან წყალობა-ყოს ჩემ ცოდვილ სულზე და შემინდოს. სახსენებელიც ყოველ წელს აღასრულეთ და მომიხსენეთ წმინდა ჟამისწირვაზეო“. ყველა დალოცა და 1005 წ. 14/VI შეჰვედრა თავისი წმინდა სული უფალს. მამის სიკვდილის შემდგომ ექვთიმე გახდა ივერიის მონასტრის წინამძღვარი. მან ჯეროვანი პატივით შემოსა მამის ნეტარი სხეული, და იმ ლუსკუმაში ჩაასვენა, რომელშიც ესვენა მისი უფროსი ძმა, იოვანე-თორნიკე სვინგელოზი. შემდეგ კი ათონის სათვისტომოთა და სავანეთა დამაარსებელი ძმების სამარტვილეზე ააშენა წმინდა მთავარანგელოზთა სახელობის ეკლესია. წმინდა ძმების სამარხიდან უხვად მოედინებოდა მადლმოსილი კურნებანი. ერთხელ ეშმაკეული კაცი შეიპარა ეკლესიაში, საფლავზე დაკიდული კანდელიდან ზეთი შესვა და მყის განიკურნა. ქართულმა ეკლესიამ მამა იოანე ათონელი (ქართველი; იბერი) წმინდანად შერაცხა და წმ. მღვდელ-მონაზონ გაბრიელ ქართველთან ერთად მის მოსახსენებლ დღედ 12(25)/VII დააწესა.
ბიზანტიის იმპერატორი შესაფერის მომენტს ეძებდა მის მიერ დავით კურაპალატისათვის ბოძებული მიწა-წყლის კვლავ უკან დასაბრუნებლად. ამის განხორციელებას კი იგი დავითის სიკვდილის შემდეგ თუ შესძლებდა. ბასილ კეისარმა ისიც კარგად იცოდა, რომ დავით კურაპალატი მისი ერთგული ვასალი არასოდეს არ იქნებოდა. მართალია, იგი ბიზანტიის საკარისკაცო ტიტულებს ატარებდა და ნომინალურად დამოკიდებული იყო ბიზანტიაზე, მაგრამ ყოველ თავის მოქმედებაში, უპირველეს ყოვლისა, ხელმძღვანელობდა საკუთარი ქვეყნის ინტერესებით და არა ბიზანტიის იმპერიის საჭიროებებით. ამიტომ მან მხარი დაუჭირა და წააქეზა ბოროტმოქმედებისაკენ თვით ტაოს ტერიტორიაზე შექმნილი დაჯგუფება აზნაურებისა, რომლებიც თავიანთი სეპარატისტული მისწრაფებებით დაუპირისპირდნენ ტაოს სამეფო ხელისუფლებას. 1001 წელს დავით დიდი კურაპალატი გარადაიცვალა [ქართულ წყაროებში არაფერია თქმული მისი აღსასრულის გარემოებათა შესახებ. სომხურ საისტორიო წყაროებში (სტეფანოს ტარონეცი, ლასტივერტეცი, მათეოს ურჰაეცი, სუმბატ სპარაპეტი) მითითებულია, რომ დავით კურაპალატი ბუნებრივი სიკვდილით კი არ მომკვდარა, არამედ იგი ფარულად მოკლეს. უფრო ვრცელი ვარიანტი დავითის მკვლელობისა XII ს-ის სომეხ ისტორიკოსის მათეოს ურჰაეცის აქვს დაცული თავის „ჟამთააღმწერლობაში”. მას ამ საქმის შემსრულებელიც კი ჰყავს დასახელებული - ეპისკოპოსი ილარიონი, რომელმაც მძინარე დავითი, მისსავე ოთახში ბალიშით მოახრჩო]. ბასილ II-მ გაიგო თუ არა მხცოვანი კურაპალატის სიკვდილის ამბავი, მაშინვე მრავალრიცხოვანი ჯარით ტაოსკენ დაიძრა, რათა მის მემკვიდრეობას დაუფლებოდა. ბაგრატ III და მისი მამა გურგენ მეფეთ-მეფეც ტაოსაკენ გაეშურნენ, რადგან დავით კურაპალატის სამფლობელოების უბრძოლველად დათმობას არ აპირებდნენ. ბულგარელებთან დაპირისპირებაში მყოფი იმპერატორი ქართველებთან ომისთვის მზად არ იყო და ამიტომ „ზემო ქვეყნებსა“ და იმიერ ტაოს სამფლობელოებით დაკმაყოფილდა, რაც საქართველოსთვის დიდი დანაკლისი იყო. კეისარმა ვერაგული განზრახვით ბაგრატ III-ს კურაპალატობა მიანიჭა, ხოლო მამამისს, გურგენ მეფეს, დასამცირებლად და მამაშვილს შორის შუღლის ჩამოსაგდებად, ბიზანტიის დაბალი საკარისკაცო წოდება, მაგისტროსობა მისცა. თუმცა კეისარმა საწადელს ვერ მიაღწია, რადგან „გურგენ ჭეშმარიტი კაცი იყო და ვერა აღძრა გული მისი ზაკჳთა...“.
ბაგრატს იმედი გაუცრუვდა. რადგან იმიერ-ტაოს, ბასიანისა და სხვა მიწების შემოერთება ვერ მოხერხდა (ბიზანტიის საიმპერიო ხელისუფლებამ მიტაცებული მიწა-წყლის ხარჯზე ე. წ. „იბერიის თემი“ - საკატეპანო დააარსა და მმართველად თავისი მოხელე დანიშნა. შემდეგში ეს ტერიტორიები საქართველოსა და ბიზანტიას შორის სისხლისმღვრელი ბრძოლების მიზეზი გახდა. ვინაიდან ამ ტერიტორიას დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა საქართველოსა და სომხეთის უსაფრთხოებისათვის. მისი გადასვლა მტრულად განწყობილი ბიზანტიის ხელში საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთ ჭიშკარს ურღვევდა)
1008 წელს, გურგენ II-ის გარდაცვალების შემდეგ, ბაგრატ III-მ, როგორც მემკვიდრემ, შემოიერთა ტაოს ჩრდილოეთი ნაწილი (ამიერტაო), შავშეთი, სამცხე, ჯავახეთი. ბაგრატს უკვე კლარჯეთის, ანუ იმიერ-ტაოს შემოერთება ჰქონდა მიზნად, რითაც სამხრეთ საქართველო მთლიანად მის მმართველობაში ექცეოდა. ერთადერთი კლარჯეთი სარგებლობდა სხვა სამთავროს სტატუსით და ამიტომაც განიზრახა მეფემ მისი გაუქმება და შემოერთება. ამ განზრახვის სრულყოფისთვის მეფე საკუთარ ნათესავებსაც არ მოერიდა (აშოტ კურაპალატის შემდეგ ბაგრატიონთა სამეფო შტო სხვადასხვა განშტოებებად დაიშალა. ტაოს შტოს მემკვიდრეები იყნენ ბაგრატ მესამე და დავით კურაპალატი, ხოლო კლარჯ ხელმწიფეებს უწოდებდნენ ბაგრატიონთა იმ შტოს, რომლებიც კლარჯეთში არტანუჯის ციხეს ფლობდნენ. ამ შტოს ეკუთვნოდნენ კლარჯი ხელმწიფეები,სუმბატი და გურგენი). ბაგრატმა თავისი მამიდაშვილები „კლარჯეთის ხელმწიფენი, ბაგრატ არტანუჯელის ძენი - სუმბატი და გურგენი ფანასკერტის ციხეში (ფანასკერტის ციხე იყო ცენტრი ამიერტაოს მეფეებისა) მიიწვია სტუმრად პურობაზე, ვითომ შერიგების მიზნით, მაგრამ რამდენიმე დღის შემდეგ კი ისინი დაატყვევა, სასწრაფოდ თმოგვში გაგზავნა და შინაპატიმრობაში გამოამწყვდია (1111-1112 წ.წ თმოგვის ციხეში გარდაიცვალნენ). გურგენისა და სუმბატის შვილები ბაგრატი და დემეტრე კი გადაურჩნენ მეფის რისხვას, კონსტანტინოპოლში გაიქცნენ და კეისარს შეაწყნარეს თავი. ამ მოვლენით დასრულდა კლარჯ ხელმწიფეთა ბატონობა და ბაგრატმა საქართველოს ეს მნიშვნელოვანი რეგიონიც შემოიერთა. ამის შემდეგ ჯერი კახეთსა და ჰერეთზე მიდგა.
VIII-IX საუკუნეებში საქართველოს აღმოსავლეთში ორი პოლიტიკური ერთეული არსებობდა: კახეთის საქორეპისკოპოსო, ცენტრით თიანეთში და ჰერეთის სამეფო, ცენტრით შაქში. კახეთის საქორეპისკოპოსო სამ საერისთავოდ და ჰერეთის სამეფო ოთხ საერისთავოდ იყოფოდა. თავდაპირველად ბაგრატმა კახეთის ქორეპისკოპოსს დავითს შეუთვალა, დაეთმო მისთვის ქართლის მიტაცებული ციხეები (წირქვალის ციხე და გრუი). დავითი ამაყი კაცი იყო და ბაგრატს შემოუთვალა: „უკეთუ ეძიებ ციხეთა, იყოს ჩვენ შორის დამჯერებელ მკლავი და ომი. მე წინამოგებებო ქსანსა ზედა“-ო. ბაგრატმა მცხეთის ხიდი განვლო, მივიდა თიანეთს და იწყო კახეთის ციხეების შემუსვრა. დავით ქორეპისკოპოსი ვერ გაუმაგრდა მეფეს, რომელმაც ამასთანავე დაიპყრა ჰერეთი და მთავრად დაუდგინა აბუღალი (1009წ.). ბაგრატი რომ უკან გაბრუნდა, ჰერნი გადაუდგნენ და მიემხრნენ დავით ქორეპისკოპოსს, რომელიც ამავე ხანებში მოკვდა და გაქორეპისკოპოსდა მისი ძე კვირიკე. ბაგრატი იძულებული გახდა კვლავ გაელაშქრა კახეთს დასაპყრობად. ბაგრატ III-მ ისევ დაიკავა ჰერეთი, დაატყვევა აქაური მეფის მეუღლე დინარ დედოფალი (ის დინარი, რომელმაც მწვალებლობიდამ მართლმადიდებელთა სჯულზე მოაქცია ჰერეთის მკვიდრნი) და კახეთის ციხეების აღებას შეუდგა. ორი წლის განმავლობაში ყველა ციხე ხელთ იგდო, ხოლო ბოჭორმის ციხეში მომწყვდეული კვირიკე იძულებული გახდა, ბაგრატს დამორჩილებოდა. 1010 წელს ბაგრატმა კახეთ-ჰერეთის შემოერთება დაასრულა. მერე ისევ დაბრუნდა და თან წაიყვანა დინარ დედოფალი და კვირიკე ქორეპისკოპოსი და „თავისს კარსა დაიმჭირა იგინი“.
ბაგრატი თავის ორ ვაჟთაგან ერთს - გიორგის სამეფოდ ამზადებდა, მეორე - ბასილი კი ბერად აღკვეცა, (წმიდა ბასილი მოღვაწეობდა ხახულის ლავრაში და იქაურ სასულიერო საგანმანათლებლო საქმიანობას ხელმძღვანელობდა. შემდგომ ათონის სავანეში გადასულა და იქ დაუწერია „გალობანი წმიდისა მამისა ეფთჳმესნი“. „საქართველოს ეკლესიის სამკაული და განმანათლებელი ქვეყნისა ჩვენისა“, ღირსი ბასილი ათონის მთაზე აღესრულა ივერთა მონასტერში).
1013 წ. ბაგრატმა სომეხთა მეფე გაგიკ I-თან ერთად ილაშქრა საქართველოს მოსაზღვრე რანის (არანის) ამირა ფადლონის წინააღმდეგ, რომელიც ხშირად არბევდა კახეთ-ჰერეთს და ავიწროებდა მეფის მიერ დატოვებულ ერისთავებს. ბაგრატმა ძლევამოსილად დალაშქრა რანი, აიღო ქ. შამქორი, დახარკა ფადლონი და აიძულა მისი მტრების წინააღმდეგ ლაშქრობაში მონაწილეობა ეკისრა.
საქართველოს მხოლოდ თბილისის საამიროს, შულავერ-ბოლნისის ხეობათა და ტაშირის (აბოცის) შემოერთებაღა აკლდა, მაგრამ ჯერ ამის შესაფერისი პოლიტიკური პირობები არ იყო (ამ ტერიტორიების შემოერთების მისია მოგვიანებით დავით აღმაშენებელს ხვდა წილად). ტაშირი და „ქართველთა ველი“, ბოლნის-დმანისის ხეობანი სომეხთა ხელში იყო და დავით გურგენის ძეს ეპყრა.
ბაგრატ III-ის სახელმწიფო გადაჭიმული იყო ნიკოფსიიდან მტკვარ-არაქსის შესართავამდე აღმოსავლეთით, ხოლო სამხრეთით ვანის ტბამდე. „ქართლის ცხოვრებისა“ და ბაგრატიონთა XI საუკუნის მემატიანის, სუმბატ დავითის-ძის თანახმად, ბაგრატის სამეფოში შედიოდა მთლიანი კავკასია შავი ზღვიდან კასპის ზღვამდე, ხოლო „ადარბადაგანი (ირანის აზერბაიჯანი) და შარვანი მოხარკე ყო, სომხითსა ნებიერად განაგებდა. მეფე სპარსთა თავის მეგობრად და ერთგულ ყო სიბრძნითა და ძლიერებითა თვისითა უფროს სახლეულთა თვისთაცა და ბერძენთა მეფესაცა შიში აქუნდა“ ახლადშექმნილი უზარმაზარი ქართული სახელმწიფოსი.
მემატიანეთა თანახმად თავისი დიდებით, ძალით და გონებით ქართველ მეფეთა შორის ბაგრატ III ერთადერთი იყო მსგავსი ვახტანგ გორგასლისა (იგულისხმება VI ს-დან XI ს-მდე). პირველად საქართველოს ისტორიაში მისი სამეფო ტიტული ასე იწოდებოდა: „მეფე აფხაზთა, ქართველთა, რანთა და კახთა და ყოვლისა აღმოსავლეთისა დიდი კურაპალატი“. პოლიტიკური ცენტრი დასავლეთ საქართველოსი - „აფხაზეთის“ სამეფოსი - გადმოტანილი იქმნა აფხაზეთიდან ქუთაისში, კოლხეთის მხარეთა ამ ძველ ქალაქში. უფრო გვიან, საქართველოს გაერთიანების შემდეგ, ქუთაისი ხდება სრულიად საქართველოს დედაქალაქი და ასეთად რჩება აღმაშენებლის ეპოქამდე, როდესაც დედაქალაქი თბილისში გადმოიტანეს.
დასრულდა ქართველური ტომებისაგან ერთიანი ქართველი ერის ჩამოყალიბების პროცესი და მკვიდრი საფუძველი დაედო ქვეყნის მომავალ ძლიერებას, მის დიდ სულიერ აღმავლობას. სწორედ X ს-ში გაჩნდა ტერმინები „ქართველი“, „საქართველო“.
პოლიტიკურ გაერთიანებას მოჰყვა სულიერი გაერთიანებაც. ლეონის დროს აფხაზეთში შემოღებული კათალიკოზობა ბაგრატმა მოსპო და 1010 წ. ქართველი ერის ორი ავტოკეფალური ეკლესიისგან, აგრეთვე ჩრ. კავკასიის, კასპიისზღვისპირეთისა და სომხეთის ქართული მართლმადიდებლური ეკლესიების გაერთიანების შედეგად შეიქმნა საქართველოს საპატრიარქო. პატრიარქს მელქისედეკ I-ს მის იურისდიქციისქვეშა ტერიტორიის სიდიდის გამო „აღმოსავ-ლეთის პატრიარქი“ უწოდეს (ასე მოიხსენებს ტყობა-იერდის წარწერა).
მელქისედეკ I იყო ბაგრატ III-ის ნათესავი და მისივე აღზრდილი. კათალიკოს სვიმეონის გარდაცვალების შემდეგ ბაგრატ მეფემ მელქისედეკი საქართველოს პატრიარქად დასვა და მაშინვე კონსტანტინეპოლში საიმპერატორო კარზე, ბასილ მეორესთან გაამგზავრა, ჩანს, იმისათვის, რომ კონსტანტინოპოლს ეცნო ქართული ეკლესიის საპატრიარქო ღირსება. ამ მოლაპარაკებაზე ერთიანი საქართველის პირველი მეფე ბაგრატიც ჩასულა, რათა საიმპერატორო კარს ეღიარებინა ქართული ეკლესიის ერთ ადმინისტრაციულ ერთეულად - საპატრიარქოდ გაერთიანება და პირველი პატრიარქი ქართული ეკლესიისა - მელქისედეკ I. ამ ვიზიტის დროს მოხდა აღმოსავლეთის პატრიარქების მიერ საქართველოს სამოციქულო ეკლესიის მამათმთავრისათვის კათალიკოს-პატრიარქის ტიტულის აღიარება. ქართული ეკლესიის პირველმა მამათმთავარმა ბასილ იმპერატორისაგან მიიღო დიდძალი ფული, მრავალი სოფელი და აგარაკი სწორედ იმ ტერიტორიებზე, რომლებზედაც ვრცელდებოდა ბიზანტიური იურისდიქცია, მრავალი სიწმინდე და ძვირფასი საეკლესიო ნივთი, ასევე დიდი მონასტერი „კესტორი“, ამ მონასტერს ეკუთვნოდა 105 სოფელი, რომელიც გადაუცია სვეტიცხოვლისათვის. ბაგრატიც დიდ შესაწირს უძღვნიდა პატრიარქს და გადასახადებისაგან ათავისუფლებდა ეკლესიას.
ბაგრატ მესამისა და დავით კურატპალატის დროს და მათი ხელშეწყობით აშენდა და შეიმკო აგრეთვე ათონის ქართველთა ლავრა, საიდანაც ჩამოჰქონდათ ექვთიმე ათონელის მიერ თარგმნილი საღმრთო წიგნები. ბაგრატმა დიდი დახმარება აღმოუჩინა იერუსალიმის ქართულ მონასტრებს და მათში მოღვაწე ბერებს. ბაგრატის სახელი იდიდებოდა არათუ მარტო საქართველოში, არამედ საბერძნეთს, ათონს, სიონს, პალესტინას, სომხეთს.
ბაგრატ III დიდი აღმშენებლობითაც არის ცნობილი. იგი დაუცხრომლად აგებდა ეკლესია-მონასტრებს: თვით მცხეთის სვეტიცხოველი და ქალაქი მცხეთაც, თითქმის, ხელახლა გააშენა, გაალამაზა, განაახლა და შეამკო. მეფემ არ დაივიწყა აგრეთვე აფხაზეთი და ქუთაისი. აფხაზეთში ააშენა დიდებული ბედიის ტაძარი, რომელიც შეამკო „ყოვლითა სამკაულითა. გუდაყვის საეპისკოპოსო მოშალა და მის მაგიერ აქ დასვა მაკურთხეველი-ბედიელი“. ბედიის სიმდიდრითა და შემკულობით განცვიფრებული მემატიანე წერს: ,,უკეთუ ვისმე ენების განცდად და გულისხმის ყოფად სიმაღლისათვის და დიდებისა მეფობისა მისისა (ბაგრატისა), პირველად განიცადოს სამკაული ბედიის ეკლესიისა და მისგან გულისხმა ჰყოს და სცნას, რომელ არავინ სხვა მეფე ყოფილ არს მსგავსი მისსა ქვეყანასა ქართლისა და აფხაზეთისასა“.
ქუთაისის საყდარი, რომლის საძირკველი ჩაჰყარა 1103 წელს, ამავე ბაგრატმა აკურთხებინა „განგებითა დიდითა და მიუწვდომელითა, რამეთუ შემოკრიბნა მახლობელნი ყოველნი ხელმწიფენი, კათალიკოზნი, მღვდელ-მოძღვარნი, ყველა მონასტრების წინამძღვარნი, ყველა დიდებულნი, ზემოთნი და ქვემონი, მამულის და სამეფოისა მისისა მყოფნი და სხვათა ყოველთა სახელმწიფოთანი”.
„ამ ბაგრატის ტაძარს თარიღი აზის არაბული ციფრებით 223 (1103 წ.). დიუბუა დე მონპერემ ამ ტაძრის თარიღიანი წარწერა გადაიღო და აჩვენა პარიზის ,,აზიის საზოგადოებას”. ამ საზოგადოების მიერ შეკრებილ ცნობებით აღმოჩნდა, რომ ქართველებს უფრო ადრე სცოდნიათ ციფრების ხმარება, ვიდრე თვით არაბებს. საქართველოში ინდოეთიდგან შემოვიდოდაო ციფრები და ინდოეთში კი მათი ხმარება IX საუკუნეშივე იცოდნენ. უნდა შევნიშნოთ, რომ ყველა ცხრა ციფრი გამოხატულია აგრეთვე ქართულს დავითნში, რომელიც გადაწერილია 974 წელს“.
996 წ აგებულ იქნა მარტვილის ტაძარი; 999 წ. აღაშენა ბედიის ტაძარი და „შექმნა საყდრად საეპისკოპოსოდ“; 1002 წელს ხცისის ეკლესია, 1003 წ. დამთავრდა ბაგრატის ტაძრის მშენებლობა, (ბაგრატის ტაძარი 1691 წელს აფეთქეს ახალციხის მხრიდან შემოწჭრილმა თურქებმა და თაღი ჩამოუქციეს) 1010-1014 წელს ბაგრატმა ნიკორწმინდის ტაძარი ააშენა რაჭაში, 1010 წელს ვახტანგ გორგასლის მიერ აგებული დაზიანებული ბაზილიკის ადგილზე სვეტიცხოვლის ტაძრის მშენებლობა განიზრახა და ხუროთმოძღვარ არსუკიძეს მიანდო, რომელმაც იგი 1029 წელს განასრულა (სვეტიცხოვლის ტაძარზე არის ორი წარწერა. ერთია აღმოსავლეთ ფასადზე, სადაც ვკითხულობთ: „ადიდენ ღმერთმან, ქრისტესმიერ მელქისედეკ ქართლისა კათოლიკოზი, ამინ! აღეშენა ესე წმიდაჲ ეკლესიაჲ ხელითა გლახაკისა მონისა მათისა არსუკიძისათა“. მეორე ადგილას, უკვე ჩრდილოეთ კედელზე, წერია: „ხელი მონისა არსუკიძისა ღმერთმა შეუნდოს“. საფიქრებელია, რომ თუ არსუკიძე იქნებოდა კათოლიკოს-პატრიარქისა და აფხაზთა მეფის მიერ შერისხული, ხელმოჭრილი და განდევნილი, მას არავითარ შემთხვევაში არ მოიხსენებდნენ ტაძრის ფასადზე, მით უმეტეს კათოლიკოს-პატრიარქის გვერდით). ბაგრატის მიერვეა აგებული მოწამეთა, სადაც დავით და კონსტანტინეს მხეიძეების უხრწნელი ნაწილები ძვირფასი ლუსკუმით (კუბო) დაასვენა და მლოცველთა თაყვანის-საცემელად ცხადად გამოაჩინა. ააგო ატენის, წვიმოეთის და ვერის ეკლესიები. შეაკეთებინა მრავალი დაზიანებული ტაძარი.
1014 წლის 7 მაისს, პარასკევ დღეს 52 წლის ბაგრატ III, საქართველოს გაერთიანების საფუძველ-ჩამყრელი, ტაძრების მაშენებელი, ქვრივ-ობოლთა მოწყალე მეფე ტაოში, ფანასკერტის ციხე-სიმაგრეში გარდაიცვალა. მისივე სურვილის თანახმად ზვიად ერისთავთ-ერისთავმა წამოასვენა და დაკრძალა მის მიერვე აგებულ ბედიის ტაძარში, რომელმაც შემოგვინახა დიდი მეფის ფრესკული გამოსახულება (ბედიაში მისი დასაფლავებით ხაზი ესმევა იმას, რომ აფხაზეთი ძირძველი ქართული კუთხეა და იქ განისვენებს საქართველოს პირველი გამაერთიანებელი მეფე).
მონასტრის წინამძღვრობამ წმინდა ექვთიმე პრაქტიკულ სამონასტრო საქმიანობაში ჩააბა. მას დააწვა ზრუნვა არა მარტო ქართველთა მონასტრისა, არამედ ბერძენთა მონასტრებისაც, ვინაიდან დიდი ათანასეს მიერ დადგენილი იყო სრულიად ათონის მთის განმგებლად და პროტოსად (ზედამხედველად, მზრუნველად) და კეთილსინდისიერად ასრულებდა თავის მოვალეობას - მის გარეშე არც ერთი განმგებელი და მამასახლისი არაფერს იქმოდა. დღე არ გავიდოდა, ათი, თხუთმეტი მამასახლისი ან განმგებელი რომ არ მოსულიყო მასთან და ასევე დიდი ლავრაც მის საზრუნავში შედიოდა. მოღწეული მასალებიდან ირკვევა, რომ ექვთიმე მრავალმხრივ საქმიანობას ეწეოდა: ძველი საბუთების გამოყენებითა და ხელისუფალთა მხარდაჭერით იგი განამტკიცებდა მონასტრის ძლიერებას და აუმჯობესებდა მის მატერიალურ-ეკონომიურ მდგომარეობას, ყიდულობდა მამულებს და ზრუნავდა მათ შეუვალობასა და გადასახადებისაგან განთავისუფლებაზე. ათონის ქართველთა სავანის სამონასტრო წეს-წყობილება მას დამყარებული ჰქონდა ორ ძირითად პრინციპზე, რომელთა თანახმად სავანეში შემავალთათვის წოდებრიობა და კერძო საკუთრება მკაცრად იყო უარყოფილი. ეს ორი დებულება უნდა ყველას უცილობლად მიეღო, სიტყვის შეუბრუნებლივ დაეცვა და იმ წესებს დაჰმორჩილებოდა, რომელიც ივირონში იყო შემოღებული. ყველაფერი საერთო უნდა ყოფილიყო და ყველანი ვალდებულნი იყვნენ სამონასტრო ფიზიკურ სამუშაოში მონაწილეობა მიეღოთ. იგი გულმოდგინედ იღვწოდა მოწესეთა შორის კეთილგანწყობილებისა და კარგი ურთიერთობის დამკვიდრებისათვის. მონაწილეობდა ათონის მთის მონასტრების ბინადართა საადგილმამულო დავის მშვიდობიან გადაჭრაში და პროტოსისაგან ჯილდოდ მამულებსაც იღებდა. განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევდა თავის თანამოღვაწეთა და მოწაფეთა ცხოვრების პირობებს და მათ კეთილდღეობასაც უზრუნველყოფდა. ექვთიმემ სხვადასხვა ადგილას ააშენა ეკლესიები, საავადმყოფოები და მოხუცთა სახლები. იგი არა მხოლოდ თვით ეწეოდა აღმშენებლობით საქმიანობას, არამედ არაქართველ მოღვაწეებსაც ეხმარებოდა და მათი სავანეების დაარსებაზეც ზრუნავდა.
წმინდა ექვთიმე არც ფიზიკურ შრომას ერიდებოდა, იქნებოდა ეს ნავის გამოზიდვა, ვენახის შესარვა, გასხვლა, ყურძნის კრეფა თუ მთაში მუშაობა. ნეტარს თარგმანებზე მუშაობა ძირითადად ღამით, სანთლის შუქზე უხდებოდა, რადგან ხშირად დღისით ვერ პოულობდა დროს. იგი მოსვენების უფლებას არ აძლევდა ისედაც მკაცრი მარხვით დაუძლურებულ სხეულს და თავის დიდსა და მძიმე კანონსაც სრულად აღასრულებდა. მან ისე განაგო მონასტრის წეს-განგება, როგორც დიდ სვინაქსარში სწერია. ნეტარი მამა მაღალ გოდოლზე (კოშკში), პატარა სენაკში ცხოვრობდა, მაგრამ მას ვერავინ მოასწრებდა ცისკრის ლოცვაზე მისვლას, კვერთხისა და კედელზე მიყრდნობის გარეშე იდგა ეკლესიაში, ტანზე ჯაჭვი ემოსა, ზემოდან კი ძაძა. ყველა ცდილობდა მისთვის მიებაძა. ვერავინ იკადრებდა ეკლესიაში საუბარს, ხოლო თუ ვინმე უმიზე-ზოდ ლოცვას გააცდენდა, ჯეროვნად განაკანონებდა. ჭაბუკებს 100 მუხლთდრეკას, ხნიერებს კი უჭმელობასა და უღვინობას განუწესებდა. კარებთან იდგა უხუცესი ძმა, რომელიც ძმებს ტაძრიდან გასვლის მიზეზს ეკითხებოდა, თუმცაღა უმიზეზოდ მაინც ვერავინ იკადრებდა გასვლას. ძმათა შორის თუ შუღლი ჩამოვარდებოდა, წინამძღვართან მიიყვანდნენ და ისიც მშვიდობას დაამყარებდა. იგი მოღვაწე ძმებს შენიშვნას არასოდეს მისცემდა, ზარმაცებს კი დაუ-ცხრომელად ასწავლიდა, არიგებდა და ანუგეშებდა. ბერებს სერობის ლოცვის შემდეგ სენაკებში სასაუბროდ შეკრების უფლება არა ჰქონდათ. თვითონ მამა ექვთიმე ორშაბათს, ოთხშაბათს და პარასკევს, გარდა დიდი დღესასწაულებისა, მხოლოდ პურსა და წყალს იხმევდა. ღვინოს არ დალევდა გარდა ჟამისწირვისა ან რამე მიზეზისა. ტრაპეზის წინ ღვინოსა და საჭმელს გასინჯავდა და თუ რამე აკლდა, მეტრაპეზეს შენიშვნას მისცემდა. ტრაპეზზე არ საუბრობდა და სხვაც ვერავინ ბედავდა ხმის ამოღებას, მაგრამ თუ საჭიროება მოითხოვდა, მომსახურე ძმას უხმობდნენ და ჩუმად ეტყოდნენ. თავად ექვთიმე წლოვანებაში შესვლის შემდეგაც კი არ შედიოდა ეკლესიაში კვერთხით, არამედ მხოლოდ უძლური ძმებისათვის განაწესა კვერთხით დგომა და კედელზე მიყრდნობა, მეტად დაუძლურებულთათვის კი სკამზე ჩამოჯდომა. თვეში ორ-სამჯერ კვირა დღეს, წმინდა წერილს განმარტავდა და ქადაგებდა.
კეთილად წინამძღვრობდა მამა ექვთიმე ივირონის საძმოს, სადაც სამას ბერზე მეტი აღირიცხებოდა. მრავალი შეძლებული მიდიოდა მასთან ბერად შედგომის სურვილით და დიდ შესაწირს სთავაზობდა მონასტრისთვის, მაგრამ ბერი არ იღებდა. ვერ აღგკვეცავთ, რადგან თქვენ სახელოვანი კაცნი ხართ, მდიდარნი, ხოლო ჩვენ გლახაკნი და უცხოებაში მყოფნი, თქვენ მდიდრულ შესაწირს სწირავთ მონასტერს და განსვენებაში ყოფნა გნებავთ, ჩვენ კი ვერ განგის-ვენებთ და მერე შეწუხდებით, რადგან ძმები ფრიად შრომობენ და თქვენ რომ განსვენებაში გნახავენ, შეწუხდებიანო - ასე ეტყოდა და განუტევებდა, ხოლო თუ უბრალო და მშრომელი კაცი მოისურვებდა ბერად შედგომას, იტყოდა, ამათი შეწყნარება მირჩევნია, ვიდრე იმ მდიდრებისაო. უწვერულ ყრმებს სავანეში არ აჩერებდა, არამედ „გარე სოფელთა“ აგზავნიდა, სადაც „უმჯობესი და სულიერი და გამოცდილი იკონომოსი“ იყო, რომ კარგად აღეზარდათ, ხოლო როცა წვეროსნები გახდებოდნენ, მონასტერში აბრუნებდა.
მონასტერში იყო ბერი, მთავარდიაკონი, წარჩინებული ოჯახის შვილი, რომელმაც დიდი საფასე შეწირა მონასტერს. მას ჰქონდა შესამოსელი კვართი, რომლითაც იმოსებოდა მსახურების დროს. ერთ დღეს ჟამის წირვაზე მამა ექვთიმემ უთხრა ერთ-ერთ მთავარდიაკონს, რომ შეემოსა იმ ძმის კვართი, მაგრამ მან უარი უთხრა მის ჩაცმაზე, რადგან არ უნდოდა ძმა შეეწუხებინა. როდესაც მამა ექვთიმემ გაიგო უარის მიზეზი, მოუწოდა მთავარდიაკონს და ჰკითხა, თუ რა მიატოვა მან ბერობის გამო ამ სოფელში, მან მიუგო, რომ დატოვა მშობლები, ძმები და დიდი ქონება, ხოლო რაც მონასტერს შეწირა, ის თვით მამა ექვთიმემაც უწყოდა. „გიღირს შვილო, რათა ამხელა მადლი და სასყიდელი ერთი კვართისთჳს წარწყმიდო?“ - ჰკითხა წმ. მამამ. არა მამაო - მიუგო ბერმა. მაშინ მამა ექვთიმემ უბრძანა ცეცხლის დანთება და კვართი თავისი ხელით ცეცხლში ჩააგდო. მთავარდიაკონი ფეხებში ჩაუვარდა და შენდობა სთხოვა. იგი იყო მამა და მხურვალე მფარველი წმინდა მთისა, ამიტომაც უყვარდა იგი მეფეებსაც, მმართველებსაც, პატრიარქებსაც და დიდ მონაზონთაც, როგორც ბრძენი და სათნო.
მამა ექვთიმემ მრავალი თანამოაზრე შემოიკრიბა მონასტერში, რომელთაც დიდი ამაგი დასდეს ქართულ ხელნაწერთა გამრავლების საქმეს. ესენი იყვნენ: სანატრელი არსენი ნინოწმინდელი, იოანე გრძელის ძე, იოანე მარტოდმყოფი, ღირსი იოანე ხახულელი და ოქროპირი (ან იოანე ოქროპირი), ნეტარი ბერი გრიგოლი, რომელსაც ჩააბარა ექვთიმემ თავის შემდეგ მონასტრის სულიერი ხელმძღვანელობა, ახალი აბრაამ სტუმართმოყვარე, ზაქარია მირდა ტის ძე, არსენი, ილარიონ კანანახი და სხვანი „ზეგარდამოჲთა მადლითა განათლებულნი და ანგელოსთა მობაძავნი ცხორებითა“.
მაშინ, როცა მამა იოანე ოთხთა ეკლესიის ლავრაში იმყოფებოდა, წმინდა ბერი იოანე გრძელისძე, იქვე მოღვაწეობდა. მათთან ერთად დაყუდებული იყო მისი სულიერი შვილი, ყოველგვარი სათნოებით შემკული და ქრისტეს მცნებათა აღმასრულებელი არსენი ნინოწმინდელი. იგი იერუსალიმში აღიკვეცა ბერად, რის შემდეგ საქართველოში მოუწოდეს და ნინოწმინდის ეპისკოპოსად აკურთხეს, მაგრამ უფლის სიყვარულისათვის მან დატოვა ეპისკოპოსობა და დავით კურაპალატის წინაშე წარდგა, რომელმაც მისი ღირსებისაებრ კეთილად მოიკითხა და ოთხთა ეკლესიაში წარგზავნა. მამა იოანეს ულუმბოზე წასვლის შემდეგ, ნეტარმა მამებმა ერთმანეთის სიყვარულით მრავალი ხანი დაჰყვეს მონაზვნობის კეთილ ღვაწლში, მაგრამ, ვინა-იდან განმარტოებით ცხოვრებას ვერ ახერხებდნენ, ხან მამასახლისი და ძმები, ხან მეფე, ეპისკოპოსები და დიდებულები ურღვევდნენ მყუდროებას, გადაწყვიტეს უცხო ქვეყანაში წასვლა. ბერები მივიდნენ პონტოს სანახებში და უდაბურ ადგილზე ერთ-ერთ მონასტერში დამკვიდრნენ. სულით განბრძნობილმა მამასახლისმა სიხარულით შეიწყნარა ისინი და ყოველგვარი სახმარიც უხვად უბოძა. მალე ივირონშიც შეიტყვეს მათი პონტოში მოღვაწეობის ამბავი, წერილი მისწერეს და ათონზე მიიწვიეს. მამებს გაუხარდათ მათი თხოვნა და მეორე წელს ათონზე მივიდნენ. ქართველი ბერები სიხარულით შეეგებნენ და უდაბნოში სანაკები აუშენეს. „ესენი დიდად თანაშემწე ექმნეს წმიდასა მამასა ჩვენსა ეფთვიმეს თარგმანებასა შინა წმიდათა წერილთასა და მოშურნე და მობაძავ წმიდათა სათნოებათა მისთა იქმნეს და მრავალნი წიგნნი ეკლესიისანი ჟამსა სიბერისასა თვისითა ხელითა აღწერნეს“. და მართლაც ჩვენამდე მოღწეულია ექვთიმეს მიერ ნათარგმნი რამდენიმე ნაშრომი, რომელიც ამათ გადაუწერიათ. ქართველ დიდებულებს დიდი რწმენა ჰქონდათ მათი ღირსებისა და უხვ შესაწირს უგზავნიდნენ, ხოლო ისინი უკლებლივ მამა ექვთიმეს აბარებდნენ მონასტრის საჭიროებისთვის. ექვთიმეს თანამოღვაწე მწიგნობართაგან ნაყოფიერებით გამოირჩეოდა თეოფანე ხუცესი - სწავლული ფრიად და ჴელო-ვნებით მწერალი წიგნთა საღმრთოთაჲ“. იგი „სიყრმითგან აღზრდილ იყო“ ათონზე და იოანე გრძელისძისა და არსენ ნინოწმინდელის გარდაცვალების შემდეგ ექვთიმეს უახლოეს პირად ითვლებოდა. თეოფანე ხუცესს მიაწერენ მრავალი ბერძნული ხელნაწერის დამზადებას.
იმ ხანებში ექვთიმე ათონელის მეგობარი იყო თესალონიკის კათალიკოსი - ღმრთივსულიერი და საღმრთო კაცი. იქვე ცხოვრობდა ერთი ძველი აღთქმის მცოდნე ჰურიაც (ებრაელი). კათა-ლიკოსმა სთხოვა წმინდა ექვთიმეს, რომ ეს ჰურია ქრისტიანობაზე მოექცია. ბერი გაესაუბრა ჰურიას, ხოლო მან, როგორც კი იგრძნო დავმარცხდიო, ქრისტიანობის გმობა დაიწყო, მამა ექვთიმე კი შეწუხდა და შერისხა - „დაიყავნ პირი შენი, ბილწო ჰურიაო!“. იმავე წამს ებრაელი დამუნჯდა და პირი გვერდზე მოექცა. მაშინ იქ მყოფმა ებრაელებმა დაუჩოქეს და შენდობა სთხოვეს. „რომელი იგი გმო მისგან შეინდოს და სარწმუნოებად მივიდეს“-ო - მე კი შემინდვი-აო, მიუგო ბერმა. კათალიკოსიც შეევედრა, რომ ეპატიებინა და ელოცა მისთვის. მამა ექვთიმემ ილოცა და ჯვარი გადასახა. ისიც მეყვსეულად გამოჯანმრთელდა და მაშინვე გაქრისტიანდა.
ექვთიმე მთაწმინდელმა ჯერ კიდევ მამის სიცოცხლეში მოახდინა მრავალი სასწაული. საბერძნეთს საშინელი გვალვა დაატყდა თავს. ოთხმა თვემ უწვიმრად გადაიარა, ხე და ვენახი გახმა, ხოლო მიწა დასკდა. მამა იოანემ შვილს უბრძანა „წარიყვანენ ძმანი და წარვედით ეკლესიასა წმიდისა ელიაჲსსა და ღამე ათიეთ და ჟამის წირვა აღასრულეთ“-ო, თან ურჩია საწვიმრები წაიღეთო - და მართლაც წირვაზე სახარების კითხვისას ცაზე ღრუბლები გამოჩნდა, ხოლო წმინდა ზიარების დაწყებისას კი წვიმა წამოვიდა.
ერთხელ ფერისცვალების დღესასწაულზე ათონის მთაზე სალოცავად ასულმა მთაწმინდელმა ბერებმა, ჩვეულებისამებრ ღამე მღვიძარებაში გაატარეს, ხოლო ჟამისწირვაზე, სიწმინდის შეყვ-ანების დროს „იხილეს მამაჲ ჩვენი ეფთჳმე ვითარცა ცეცხლი მგზებარჱ და ზარმან შეიპყრნა ყოველნი“, ამავე დროს გაისმა საშინელი ოხვრა და ათონის მთა შეიძრა. შეშინებული ბერები პირქვე დაემხვნენ და „შიშისაგან ვითარცა მკვდარნი იყვნეს“. მამა ექვთიმემ ნუგეში-სცა და უთხრა: „ნუ გეშინინ ძმანო, რამეთუ მოხედვაჲ საღმრთოჲ იქმნა და ქრისტემან თჳსი დღესა-სწაული ადიდა“. ბერები დამშვიდდნენ და ყოვლისმპყრობელი ღმერთი ადიდეს.
საკათალიკოსო საყდრებს შორის გამორჩეული იყო ეპიფანე კვიპრელის საყდარი. იმ ხანებში აღესრულა კვიპრელი ეპისკოპოსი და ბასილ კეისარმა მამა ექვთიმეს კვიპროსის დაქვრივებული საყდარი შესთავაზა, მაგრამ იგი არ დათანხმდა, რადგან გაურბოდა კაცთაგან დიდებასა და ქვეყნიურ შფოთს. ბოროტი და წმინდა კაცთა მოწინააღმდეგე ბელიარი (ეშმაკი), რომელიც ხედა-ვდა მონასტერში მამა ექვთიმეს მიერ დამყარებულ სულიერ წესრიგს, ძმების წარმატებასა და საღმრთო წიგნების თარგმნას, შურით აღივსებოდა, ჰპოვა ერთი საწყალობელი მონაზონი და „აღძრა იგი მოკვლად წმიდისა მის“. მკვლელმა მახვილი გაამზადა და ექვთიმესთან კოშკში ასვლა მოიწადინა, მაგრამ უფალმა განაქარვა მისი განზრახვა, გზად ორი ბერი გადაუდგა, რომლებიც უმოწყალოდ მახვილით დაჩეხა. ხმაურზე ჩამოსულმა ბერმა მომაკვდავი ბერები სქემით შემოსა და უფლის ცხოველმყოფელ საიდუმლოს აზიარა. ასე წამების გვირგვინებით შემკულნი წარდგნენ ისინი უფლის წინაშე, ხოლო მკვლელმა აღიარა თავისი ბოროტი განზრახვა და ტანჯვით აღმოხდა უბადრუკი სული.
გონებით წრფელმა და მდაბალმა, სულით მშვიდმა და განათლებულმა ექვთიმემ 14 წელი უწინამძღვრა ივერთა მონასტერს, მაგრამ, როცა იოანე გრძელისძე და არსენი ნინოწმინდელი დარწმუნდნენ, რომ იგი მამასახლისობის გამო წიგნების თარგმნას ვეღარ ასწრებდა, წინამძღოლობისთვის თავის დანებება ურჩიეს. 1019 წელს ექვთიმემ მამის ანდერძის თანახმად წინამძღვრობა მამის ძმისშვილს, გიორგი ვარაზვაჩეს გადააბარა, თვითონ კი სენაკში განმარტო-ვდა და 9 წელი წიგნებისა თარგმნაში გაატარა.
1) თარგმანება იოანეს სახარებისა, იოანე ოქროპირის თქმული. 2) თარგმ. მათეს სახარებისა, იოანე ოქროპირის თქმული. 3) ოთხთავი. 4) დავითნი. 5) სვინაქსარი საწელიწადო, უმცირესი. 6) იოანე მახარებლის გამოცხადება და თარგმანება ანდრია კესარიელისა. 7) თარგმანება ვასილი დიდისა ფსალმუნთა. 8) იოანე სინელის „კლემაქსი“, რომელ-არს - კიბე. 9) წიგნი წმ. მაკარისა. 10) მაქსიმე აღმსარებლის ცხოვრება და სწავლანი მისნი. 11) წიგნი წმ. ისაკ ასურისა და მრავალთა მამათა სწავლანი. 12) წიგნი წმ. აბა დოროთესი. 13) წამება და სასწაულნი წმ. დიმიტრი თესალონიკელისა; 14) ცხოვრება და წამება სტეფანე ახლისა. 15) ცხოვრება და წამება წმ. კლიმენტი რომის პაპისა. 16) წამება წმ. კლიმი ანკვირიელისა; 17) ცხ. წმ. გრიგოლ ღმრთისმეტყველისა (გრიგოლ ხუცის მიერ აღწერილი) და თქმულნი მისნი. (17 სიტყვა) 18) ცხოვრება წმ. ბასილი დიდისა კესარიელისა. 19) წამება წმ. აკეფსიმესი. 20) ცხორება წმ. ბაგრატისი. 21) წამება წმ. მინა, ერმოგენი და ევგრაფისა. 22) წმ. გრიგოლ ნოსელის თქმულნი: შესხმა ვასილი დიდისა; ქალწულებისათვის; მამაო ჩვენოს თარგმანება; წმ. მარხვათათვის; წმ. მოსე წინასწარმეტყველის ცხოვრების თარგმანება. 23) იოანე მახარებლის ხილვა და თარგმანება ანდრია კრიტელისა. 24) თქმული იოანე დამასკელისა, ქრისტეს ორი ბუნებისათვის. 25) ცხ. მარიამ ეგვიპტელისა. 26) იოანე დამასკელისა, წმიდა ღმრთისმშობლის შობისათვის. 27) ცხ. ათანასე დიდისა, ალექსანდრიელისა. 28) წამება წმ. ყრმათა: ალფიოს, ფილადელფოს და კვირინესი. 29) ცხოვრება წმ. ონოფრი მძოვრისა, დიდისა. 30) სწავლანი წმ. ზოსიმესი (სარწმუნოებისათვის). 31) სწავლა წმ. მამისა ეფრემისნი, სარწმუნოებისათვის. 32) მიმოსვლა და ქადაგება წმ. იოანე მახარებლისა. 33) იოანე ოქროპირის, მარგალიტი და სწავლანი. 34) სქემის კურთხევა ბერძნული და მონაზვნის კურთხევა. 35) შჯულის კანონი წმ. იოანე მმარხველისა და მცირე სჯულის კანონი მეექვსე კრებისა. 36) ძეგლის წერა მართლისა სარწმუნოებისა. 37) შუაღამიანი ბერძულნი. 38) წამება წმ. ფებრონიასი. 39) წამება წმ. ანთიმოსი. 40) წამება წმ. მოწამე ვლასისა და ორთა ბევრთა მონაზონთა. 41) წამება წმ. თეოდორესტრატილატის, წმ. თეოდორე პარგელისა, წმ. ევსტათესი და შვილთა მისთა. 42) სწავლანი წმ. კასიანესნი. 44) წიგნი დიალოღონი, გრიგოლ ჰრომთა პაპისა. 45) წმ. მთავარანგელოსთა სასწაულნი, გერმანე კონსტანტინეპოლელის აღწერილი. 46) ცხოვრება წმ. ნიკოლოზისა საკვირველთმოქმედისა. 47) წამება წმ. დიდმოწამისა გიორგისი. 48) წამება წმ. მოწამისა პროკოპი დუქსისაჲ. 49) ცხოვრება ანტონი დიდისა. 50) ცხოვრება ევსტრატისი, ავქსენტისი, ევგენისი, ორესტისი და მარდარისი. 51) წამება ორთა ბევრთა (20.000) მოწამეთა. 52) ავგაროზი ანუ მიწერ-მოწერა იესო ქრისტესა და ედესისმთავარ ავგაროზს შორის. (აპოკრიფი). 53) ქებაჲ და დიდებაჲ, შესხმაჲ და გალობაჲ ყოვლადწმიდისა, უხრწნელისა და უმეტესად კურთხეულისა მარიამისი და უწყებაჲ უბიწოჲსა მის და სანატრელისა მოქალაქობისა მისისა შობითგან მიცვალებადმდე (აპოკრიფი). 54) ცხორება იოანე მახარებლისა, აღწერილი მოწაფისა, მისისა პროხორესი, ძმისწულისა სტეფანე პირველმოწამისა. 55) თქმ. კლიმენტის რომთა პაპისა, ვითარ დაემოწაფა პეტრეს. 56) ცხ. და მოქალაქობა წმ. მოციქულთა სწორისა ბაგრატისი, მღვდელმოძღვრისა ტავრომენე-ლთა ქალაქისა, რომელი აღწერა ევაგრე ეპისკოპოსმან, მოწაფემან მისმან. 56) მოსახსენებელი მიმოსვლისათვის მოციქულისა ანდრეასი. 57) დასდებელნი მარხვათანი და მრავალთა წმიდათა გალობა. 58) ლოცვანი წმიდისა მარტვილიისანი (სული წმიდის გარდამოსვლის დღეს). 59) ჟამნი. 60) იოანე დამასკელის შვიდეულის „სავედრებელი ლოცვანი“. 61) მცნებაჲ და განგებაჲ მსოფლიოთა ხუცესთაჲ ბერძნული (რჩევა-დარიგება სამღვდელოებისადმი. 62) კანონიკურ-ლიტურგიკული შრომა, რომელშიც განმარტებულია სხვადასხვა საკითხები: აკრძალული წიგნები, მარხვის, მუხლთდრეკის, სულიერი მოძღვრის და სხვა. 63) წმ. ბასილისა: ითიკა; კაენის შვილთა შურისგებათათვის. 64) წმ. მაქსიმესი, რვათა გულის სიტყვათათვის. 65) ეფრემ ასურის სწავლანი. 66) თარგმანება გალატ. თესალ. და ჰრომაელთა ეპისტოლისა. 67) მაკარი მეგვიპტელი: ეპისტოლენი და სწავლანი. 68) სვიმონ მესაპოტამელის ასკეტიკური კრებული.
[წმ. გიორგი მთაწმინდელი ჩამოთვლის 52 შრომას. ნუსხაში არ არის აღნიშნული ის თხზულებანი, რომელიც მას უთარგმნია ათონის მთის გარეთ, ულუმბოზე და სხვა ადგილებში. ჩვენ ვამატებთ დანარჩენ შრომებს გამოკვლეული ხელნაწერების და ანდერძების მიხედვით, თუმცა სავარაუდოდ ეს სიაც არ იქნება სრული (თ.მ.).]
ივირონის ახალმა წინამძღვარმა გიორგი I-მა აქტიურად დაიწყო მონასტრის მართვა-გამგეობა და იოანესა და ექვთიმეს მიერ შემოღებული მრავალი წესიც შეცვალა. ამის გამო მან ქართველთა გულისწრომა დაიმსახურა. მამა ექვთიმესაც არ მოსწონდა ახალი წესები, მაგრამ მშვიდობისმოყვარე და სიყვარულით აღსავსე იყო და ახალი წინამძღვრის საქმეებში არ ერეოდა. გიორგი მამასახლისი „ხორციელთა საქმეთა ზედა ფრთხილ იყო“, და ამისთვის ყველა პატივს სცემდა, წარჩინებულებიცა და ათონის მთის მონასტერთა გამგებლებიც, მაგრამ ბერძნები ძალიან შეიყვარა და განამრავლა, ხოლო ქართველები, „ვითარცა ნასხური რაჲმე და უნდონი“, უგულე-ბელს-ყო და შეამცირა, რადგან ქართველები ერთ ადგილზე მტკიცედ ფეხს ვერ იკიდებდნენ და ხშირად იცვლიდნენ ადგილს, რითაც თავსაც ავნებდნენ და მონასტერსაც. მამა გიორგი ფრთხილი და მძიმე კაცი იყო და „მეტნი რაჲმე შეპოვნებანი და ლიქნანი ვერ შეეძლნეს“ და როდესაც ნახა, რომ დიდ მონასტერს მრავალი ბერი სჭირდებოდა სამსახურებლად, ბერძნები განამრავლა, მაგრამ თუ მონასტერში ქართველი მივიდოდა, კრებულთან მოინდომებდა ცხოვრებას თუ განმარტოე-ბულად არაფრით დააბრკოლებდა.
ივირონის ახალი წინამძღვარი თავისი აღმშენებლობითი საქმიანობით მაინც გამორჩეული მოღვაწე ყოფილა და ამიტომაც გიორგი მაშენებელსაც უწოდებდნენ (ზოგიერთ საბუთში ის მოხსენებულია, როგორც „ქართველთა მონასტრის იგუმენია ვარაზვაჩე“ ან „გიორგი დიდი“). მან მეფე ბაგრატ III კურაპალატის დახმარებით ააშენა ყოვლადწმინდა ღმრთისმშობლის მიძინების სახელობის მთავარი ტაძარი - „კათოლიკონი“. ტაძრის გუმბათი ეყრდნობა 4 მძლავრ მარმარილოს სვეტს. მის ცენტრში გუმბათის ქვეშ დამაგრებულია „კიკლო“ - მრგვალი სპილენძის რკალი, რომელზედაც წერია: „მე დავამტკიცენ სვეტნი მისნი და უკუნისამდე არა შეიძრნენ, გიორგი მონაზონი, ქართველი და მაშენებელი“.
X საუკუნის II ნახევარში ბიზანტიის იმპერიამ არაბებს წაართვა ზემო მესოპოტამია, მცირე აზიის ნაწილი, სირია, კრეტა და კვიპროსი. მას ემორჩილებოდა აგრეთვე ბალკანეთის ნახევარკუნძული დუნაიმდე. თუ კი არაბთა ბატონობის ხანაში ბიზანტიისათვის საქართველოსა და სომხეთის გაძლიერება სასურველიც კი იყო და მათ მფარველობას უწევდა, არაბთა დასუსტების შემდეგ ვეღარ იგუა საქართველოს გაერთიანებული სამეფო და მისი საპატრიარქო.
ბაგრატ III-ის გარდაცვალების შემდეგ სამეფო ტახტზე ადის მისი 12 წლის ვაჟი გიორგი I (1014-1027). ქართლ-კახეთის აზნაურებმა ამ გარემოებით ისარგებლეს და აუჯანყდნენ. მათ კახე-თიდან გააძევეს ბაგრატ III-ის დაყენებული აზნაური მოხელეები და თავიანთი წინანდელი მმართველი, კახეთის ქორეპისკოპოსი კვირიკე მიიწვიეს. კვირიკე II-მ კახეთი და ჰერეთი გააერთიანა, შვიდ საერისთავოდ დაჰყო, დაასრულა ალავერდის დიდი ტაძრის მშენებლობა, რის გამოც მემატიანემ მას დიდი კვირიკე უწოდა. საქართველოს ერთიანი სამეფოდან გამოყოფის მიუხედავად (კახეთის ამ სამეფომ 1114 წლამდე იარსება, სანამ დავით აღმაშენებელმა საქართველოს სამეფოს არ შეუერთა), მას ქართული საქმისათვის არ უღალატია, რაც კარგად გამოჩნდა ბიზანტია-საქართველოს ომის დროს.
ყრმა გიორგი რომ ავიდა სამეფო ტახტზე, ბიზანტიის იმპერატორ ბასილს მთელი სამხედრო ძალები ბულგარეთის ფრონტზე ჰყავდა თავმოყრილი. მეფე გიორგიმ და მისმა მრჩევლებმა ხელსაყრელად ჩათვალეს ეს მომენტი, მხედრობა დაძრეს და დაიკავეს ბიზანტიელთაგან უსამართლოდ დაჭერილი ციხე-სიმაგრეები და მიწა-წყალი. ამ ტერიტორიას ბიზანტიისათვის პირველხარისხოვანი სამხედრო და პოლიტიკური მნიშვნელობა ჰქონდა და, რაღა თქმა უნდა, ასე იოლად არც დათმობდა. მართლაც, გაიგო თუ არა ბასილ მეორემ ყრმა მეფის კადნიერების ამბავი, წერილი მისწერა, კატეგორიულად მოითხოვა იმ ტერიტორიის უკანვე დაბრუნება, რაზეც ასევე კატეგორიული უარი მიიღო. განრისხებული იმპერატორი ჯარს გზავნის ,,წართმეული“ ტერიტორიის დასაბრუნებლად. ქართველები მომზადებულნი დახვდნენ ბიზანტიის ჯარს (,,მათ წინააღმდეგ გამოვიდნენ ტაოელი ვაჟკაცებიო“, გადმოგვცემს სომეხი მემატიანე), მედგარი წინა-აღმდეგობა გაუწიეს მტერს, დაამარცხეს და გააქციეს ბერძნები. ეს იყო ყრმა გიორგის პირველი ბრძოლა და გამარჯვება. ამის შემდეგ იგი გაფაციცებით ადევნებდა თვალს ბასილის ბრძოლებს დასავლეთში და იმპერიის წინააღმდეგ საბრძოლველად მოკავშირეებს კრებდა.
ბულგარეთის დასაპყრობად გააფთრებული ბრძოლები კი კვლავ გრძელდებოდა. ბასილ II არაადამიანურად უსწორდებოდა მოწინააღმდეგეს (სიტყვაძვირი და ენაბრგვილი ბასილ II მეზობელი ქვეყნების რისხვად ქცეულიყო. დინჯი და თავშეკავებული, ადვილად არ გაგულისდებოდა, მაგრამ თუ გაბრაზდებოდა, შებრალება არ იცოდა დაუწერელი კანონებით მართავდა ქვეყანასაო, ერთი ისტორიკოსი წერს ბასილ მეორეზე. არც ომის კანონების დაცვა იცოდა ბიზანტიის იმპერატორმა. შემთხვევითი არ იყო, რომ „ბულგართმმუსრველი“ შეარქვეს: გაუთავებელი ომები ჰქონდა ბულგარელებთან და მუსრი გაავლო ამ ქვეყანას, ბულგარელებთან ერთ-ერთი ბრძოლის შემდეგ (1014 წ), რომელიც მან მოიგო, ტყვედ ჩავარდნილ 15 ათას მეომარს თვალები დასთხარა, მათ შორის ყოველ მეასეს ცალი თვალი დაუტოვა. ბულგარეთის დიდი არმია ბრმების არმიად აქცია და უკან გაგზავნა ბულგარეთში. როცა დაინახა მეფემ, თუ როგორ მოჰყავდა ყოველ მეასე ცალთვალას ბრმების ასეული, გული გაუსკდა და მოკვდა) როგორც ცნობილი ეს ხანგრძლივი ომი 1018 წელს ბიზანტიის გამარჯვებით დამთავრდა ბულგარეთის დამარცხება ლახვარი გამოდგა აღმოსავლეთის მეზობელი ქვეყნებისათვისაც-საქართველოსა და სომხეთისთვისაც. ამიერიდან ბასილ მეორეს უკვე შეეძლო მთელი სამხედრო ძალები აღმოსავლეთში გადმოესროლა. ბერძნების შემოტევა გარდაუვალი იყო, ომს დღე-დღეზე მოელოდნენ. ამიტომაც მეფე გიორგიმ დააჩქარა ანტიბიზანტიური კოალიზაციის შექმნა და ფარულად დაუკავშირდა იმპერატორის პოლიტიკით უკმაყოფილო ბიზანტიელ დიდებულებსა და ეგვიპტის სულთან ალ ჰაქიმს (თუ ალ ჰაქიმი სამხრეთიდან დაარტყამდა კეისარს, ბიზანტია ორ ცეცხლს შუა აღმოჩნდებოდა). კეისარს ეს სამზადისი არ გამოჰპარვია, განრისხდა და გიორგის სასტიკად დასჯა გადაწყვიტა. სანადიროდ გასული ალ ჰაქიმი კი უგზო-უკვლოდ დაიკარგა და იმის შემდეგ აღარც გამოჩენილა, სავარაუდოდ კეისარმა მოაკვლევინა, თვითონ კი ლაშქრობისა-თვის მზადება დაიწყო და ხმა გაავრცელა ასურეთში მივდივარ საომრადო, მაგრამ ბოლო მომენტში პირი საქართველოსკენ იბრუნა და ქართველთა წინააღმდეგ გამოილაშქრა. მეფე გიორგიმ ბერძენთა ლაშქრის მოახლოების ამბავი რომ შეიტყო (1021 წ.), თვითონაც საბრძოლველად გაემზადა, საკმაო მოკავშირეები შემოიკრიბა: კახეთ-ჰერეთის მეფე კვირიკე, ანისის მეფე იოანე-სუმბატი, ანისის ვასალი ვანანდის სამეფო და ვასპურაკანის უკანასკნელი მეფე სენექერიმი - მისი სიმამრი. თვით იმპერატორი ბასილი უძღოდა ბიზანტიელთა ლაშქარს. საქართველო ამ ომისათვის არ იყო სათანადოდ მომზადებული. „მატიანე ქართლისას“ ცნობით, ბასიანთან დაბანაკებული მოწინააღმდეგენი რამდენიმე დღე ზვერავდნენ ერთმანეთს. ბიზანტიელთა ჯარის მრავალრიცხოვნებამ გიორგი აიძულა უკან დაეხია, იგი გაბრუნდა და მტრისათვის ხელის შეშლის მიზნით დაწვა ოლთისი, ჩავიდა კოლას. ბიზანტიელები უკან მიჰყვნენ. სოფელ შირიმნთან წამოეწივნენ და შეებნენ ერთმანეთს. ყოვლითა სპითა საბერძნეთისათა და უცხოთე-სლითა ურიცხვითა“ შემოჭრილ ბასილს ქართულმა მხედრობამ დიდი წინააღმდეგობა გაუწია. მემატიანე გიორგი I-ს უწოდებს „უშიში ყოვლითურთ, ვითარცა უხორცო“, ხოლო ქართველთა უპირატესობა იმდენად თვალსაჩინო ყოფილა, რომ იმპერატორი გასაქცევად ემზადებოდა. თუმცა „სულმოკლე იქმნეს ქართველნი“, და მტერს ბოლომდე არ მისდიეს. ამით ისარგებლეს ბიზანტიელებმა, გარდატეხა შეიტანეს ბრძოლაში და „დახოცეს ურიცხვნი პირითა მახჳლისაჲთა“. მსხვერპლი ორივე მხრიდან დიდი იყო. ბრძოლის ველზე დაეცა ქართველთა გამოჩენილი სარდალი რატი ლიპარიტის ძე ბაღვაში.
ბიზანტიელთა ჯარი სამცხის სიღრმეში შევიდა, გზადაგზა კოლა-არტაანი და ჯავახეთი ააოხრეს (უცხოელი ავტორები უფრო კონკრეტულად წარმოგვიდგენენ იმ საშინელებათა სურათს, რაც ბიზანტიის კეისარმა საქართველოში დაატრიალა .არაბი ისტორიკოსის ცნობით, „კეისარმა გადაწვა (მოწინააღმდეგის) მიწა-წყალი, მიიტაცა სურსათი, დაატყვევა, მოკლა და დააბრმავა 200.000 ადამიანი“. სომეხი მემატიანე არისტაკე ლასტივერტეცი გვატყობინებს „...საწყალობელი და ცრემლისმომგვრელი სანახაობა იყო აქ, რადგანაც მაღალი სამეფო სასახლეები და ტაძრები, რომლებიც დიდი ხარჯითა და ხუროთმოძღვართა ოსტატობით იყო ნაშენი... გადაიწვა, დაინგრა და განადგურდა... ძუძუმწოვარა ყრმებს ზოგს დედის მკერდიდან გლეჯდნენ და ქვებს ურტყავდნენ, ნაწილს კი დედის მკერდზე აკლავდნენ შუბით და დედის რძეს ყრმების სისხლს ურევდნენ, სხვებს გზაჯვარედინებზე ცხენების ჩლიქებში აგდებდნენ და ხოცავდნენ... ზამთრის მოსვლამდე აოხრდა და დაცარიელდა ირგვლივ ყოველივე“). ამასობაში გიორგი მეფეს ჰერ-კახნი მიეშველნენ, მაგრამ ამჯერად იმპერატორი ბრძოლას მოერიდა, გაცლა ამჯობინა და ნგრევა-რბევით გაბრუნდა და ქალდეაში (ტრაპიზონის მახლობლად) დაიბანაკა, სადაც საომარი სამზადისი გააჩაღა, რომ ქართველთა წინააღმდეგ აფხაზეთში ხომალდები გაეგზავნა (რათა ზღვიდან მოსდგომოდა საქართველოს და ახლა ბარიც დაერბია) მეფე გიორგიმ ეს ამბავი რომ გაიგო, გადაწყვიტა საზავო მოლაპარაკება განეახლებინა და კეისარს ამ მიზნით დაზავების პირობების გამოსარკვევად თავისი მოციქული მიუგზავნა (კეისარს დავით კურაპალატის სამფლობელოების დიდი ნაწილი უკვე დაკავებული ჰქონდა), მაგრამ იმ დროს, როდესაც გიორგის დესპანები კეისართან მოლაპარაკებას აწარმოებდნენ და ზავი დაუდიათ კიდეც, ბიზანტიის იმპერიაში შემავალმა მცირეაზიელმა დიდებულებმა ნიკიფორე ქსიფემ და ნიკიფორე ფოკამ, რომლებიც უკმაყოფილონი იყვნენ იმპერატორისა, მის წინააღმდეგ აჯანყება დაიწყეს (ნიკიფორე ფოკა, რომელსაც წარვიზს უწოდებდნენ შვილი იყო ცნობილი ბარდა ფოკასი, რომელმაც ბასილ იმპერატორის წინააღმდეგ მასთან ერთად შეთქმულება მოაწყო). ამ აჯანყებაში ქართველი დიდებული და განთქმული მხედართმთავარი ფერის ჯოჯიკის ძეც (დის ქმარი მეფე გიორგი I-სა. მის ოჯახში გაატარა სიყრმისა წლები წმ. გიორგი მთაწმინდელმა, თავის ბიძასთან, წმ. გიორგი ხახულელთან ერთად) მონაწილეობდა. ბიზანტიელი ისტორიკოსის გიორგი კედრენეს მოწმობით გიორგი I-მა აჯანყებულებთან მოლაპარაკება გააბა (შესაძლებელია, სწორედ თავისი სიძის, ფერის ჯოჯიკის ძის საშუალებით დაუკავშირდა ბერძენ დიდებულებს.), ბიზანტიის კეისარს კი ზავზე უარი შეუთვალა. მეფის ქცევით აღშფოთებულმა კეისარმა ქართველთა მიერ დაწერილი პირობა შუბზე ჩამოაცმევინა და საჯაროდ აჩვენებინა. კეისარმა აჯანყების ჩაქრობა მოახერხა, აჯანყებულებს თავი მოჰკვეთა, მათ შორის ფერის ჯოჯიკის ძესაც, ხოლო ფოკას მოჭრილი თავი მეფე გიორგის გამოუგზავნა, თვითონ კი ბასიანს მივიდა და ციხე-ქალაქების უკან ჩაბარება მოითხოვა. მეფემ ბიზანტიელებთან მოსალაპარაკებლად ზვიად ერისთავი წარგზა-ვნა, მაგრამ თან მოლაპარაკების გაჭიანურებას ცდილობდა, რომ ჯარი შეეყარა, რადგან თუ ზავს ვეღარ დადებდნენ, ბრძოლისათვის მაინც მომზადებულიყო. კეისარმა ეჭვი შეიტანა მის გულწრფელობაში და საქართველოში შემოიჭრა. გიორგიმ მტერს შეუტია და გააქცია. დამარცხებით გაოგნებული იმპერატორი მზად ყოფილა ღმერთი დაეგმო, თუ ქართველები გაიმარჯვებდნენ. მან მოითხოვა „...ძელი ცხოვრებისა მანდილითა წმიდითა, და დასცა იგი ქუეყანასა ზედა და თქუა ესრეთ, ვითარმედ: „უკეთუ მიმეც მე ჴელთა მტერისათა, არღარა თაყუანის-გცე უკუნისამდე“. და ვითარ ყო და თქუა, მყის ჟამსა იძლივნეს და მეოტ იქმნეს სპანი გიორგისანი“. ქართველები დამარცხდნენ და 1023 წ. გიორგი I იძულებული გახდა მეტად მძიმე ზავის პირობებს დასთანხმებოდა. მას უნდა დაებრუნებინა ყველა ის ტერიტორია, რომელიც 1014-1016 წ.წ ხელთ იგდო. ამის გარდა იგი იძულებული იყო თავისი სამი წლის ვაჟი ბაგრატი მძევლად მიეცა, რომელიც ზავის დაურღვევლობის საწინდრად სამი წელი ბიზანტიაში უნდა ყოფილიყო.
სომეხი მემატიანის გადმოცემით გიორგის მოკავშირენი - მეფეთა მეფე იოანე-სუმბატი და ვასპურაკანის მბრძანებელი სენექერემი კეისარს შეუთანხმდენ და თავიაანთი სამფლობელოები მას გადასცეს.
ბასილ II-მ უფლისწული ბაგრატი კონსტანტინოპოლში წაიყვანა, მაგისტროსის პატივი უწყალობა და სამი წლის შემდგომ, 1025 წ. უკვე მომაკვდავმა გაათავისუფლა, მაგრამ მისი გარდაცვალების შემდეგ ტახტზე ადის მისი უმცროსი ძმა – კონსტანტინე VIII (1027-1028წ.წ.). მან ხელისუფლებაში მოსვლისთანავე მდევრები დაადევნა ქართველ უფლისწულს, თუმცა, ამაოდ – ბაგრატს უკვე გადმოელახა საქართველოს საზღვრები.
„დამოუკიდებლობისათვის დაუცხრომელი მებრძოლი” გიორგი არ შეეგუა ამ დამარცხებას და ანტიბიზანტიური კოალიციის შექმნა სცადა. ამ მიზანს მან ოჯახიც ანაცვალა - 1025 წ. გაეყარა ვასპურაკანის მეფის, სენაქერიმ II არწრუნის ასულს მარიამს, რომელთანაც ოთხი შვილი ჰყავდა (ბაგრატი, გურანდუხტი, მართა და კატაი) და ცოლად შეირთო ოვსთა მეფის ასული ალდე (მასთან შეეძინა დემეტრე, რომელიც არის წინაპარი დავით სოსლანისა). მას იმედი ჰქონდა, რომ ოვსთა მეფის ძალებს გამოიყენებდა ბიზანტიელთა წინააღმდეგ.
1027 წლის 16 აგვისტოს თრიალეთში გაურკვეველ ვითარებაში გარდაიცვალა 31 წლის მეფე გიორგი I (ბევრი ისტორიკოსი ვარაუდობს, რომ მის წინააღმდეგ მოეწყო შეთქმულება, რომლის შედეგადაც გიორგი მეფე მოწამლეს). იგი ქუთაისის საყდარში დაკრძალეს.
თითქმის მთელი თავის მეფობა და ძალ-ღონე გიორგი I-მა ბიზანტიის იმპერატორის წინააღმდეგ ბრძოლას შეალიაო, წერს ივანე ჯავახიშვილი (დიდი ქართველი მწერლის კონსტანტინე გამსახურდიას „დიდოსტატის მარჯვენას“ მექალთანე და გულზვიადი გმირი – მეფე გიორგი, სინამდვილეში სრულიებით არ წააგავს ამ ტრაგიკულ პიროვნებას. მეფე გიორგი მუდამ აქტიურ სამხედრო მოქმედებებში იყო და ბუნებრივია, ასეთ ადამიანს დროსტარებისა და რომანში ასახული მსგავსი ქმედებებისთვის ნამდვილად არ ეცალა).
გაერთიანებული საქართველოს ტახტზე გიორგი I-ის უფროსი ვაჟი, 9 წლის ბაგრატ IV (1027-1072) ავიდა. მას მძიმე სახელმწიფი ტვირთი ერგო მემკვიდრეობად: გადაბუგული მესხეთი და დაკარგული მიწები; დამარცხებული ქვეყანა გადაქანცული იყო იმ ხანგრძლივი ომით, რომელიც საქართველოს მამამისის დროს ჰქონდა ბიზანტიასთან. ენერგიული და მტკიცე ნებისყოფის მარიამ დედოფალი გვერდით ამოუდგა თავის მცირეწლოვან შვილს და მასთან ერთად გაინაწილა სამეფოს მართვის მთელი სიმძიმე. მდგომარეობა კი მეტად რთული იყო. საქართველოს სახელმწიფოებრივი ერთიანობისაკენ სწრაფვას უპირისპირდებოდა ბიზანტიის იმპერია თავისი სამხედრო ძალით, ფულით თუ აგენტურით. მეფის მცირეწლოვანებით ისარგებლა განძის ამირა ფადლონმა და საქართველოს საზღვრებს რბევა დაუწყო. მისი სამაგალითო დასჯა ერთობლივი ძალებით მოხერხდა. ფადლონის წინააღმდეგ დიდ ლაშქრობაში მეფის სამხედრო ძალებთან ერთად მონაწილეობდნენ, კახეთ-ჰერეთის მეფის კვირიკეს, ტაშირ-ძორაკეთის მეფის დავითისა და თბილისის ამირა ჯაფარის მეომრებიც. განძის ამირამ სასტიკი მარცხი განიცადა (1027 წელს).
1028 წ. საქართველოს კვლავ მოუხდა ბიზანტიელების წინააღმდეგ ომში ჩაბმა. ბიზანტიელებმა 1022 წლის ზავით გათვალისწინებული ყველა ციხე-სიმაგრე ვერ დაიკავეს და მხოლოდ იმიერტაოში მოიკიდეს მკვიდრად ფეხი. საქართველოს ხელისუფლება ბიზანტიელების მიერ უკვე დაკავებული ციხე-სიმაგრეების უკან დაბრუნებას ცდილობდა და ზავით ბიზანტიელების საკუთრებაში გადასაცემი ციხე-სიმაგრეების დაცლას არცა ფიქრობდა. ბერძნები არავითარ საშუალებას, ქრთამსა და მოსყიდვასაც არ ზოგავდნენ, რომ ქართველი დიდებულები მეფის წინააღმდეგ აემხედრებინათ და იმპერატორის მხარეზე გადაებირებინათ. თავიანთი ვერაგული ქცევითა და ცბიერებით ბიზანტიელებმა წადილს მიაღწიეს და ბაგრატის გამეფების წელსვე „ვაჩე კარიჭის ძე და ბანელი ეპისკოპოსი იოანე და მათ თანა სიმრავლე აზნაურთა ტა-ოელთა“ ეახლნენ კონსტანტინე VIII-ს, მათ ხელში მყოფი ყველა ციხე გადასცეს და ბაგრატ IV-ის წინააღმდეგ დახმარება სთხოვეს. ერთი წლის შემდეგ კონსტანტინე კეისარმა საქართველოს ასაოხრებლად ნიკიტა პარაკიმანოსი გამოგზავნა ურიცხვი ლაშქრითა და განძით. ბაგრატ IV-მ, რომელიც იმ დროს ბავშვი იყო, წინააღმდეგობა ვერ გაუწია ბერძნებს. ერთმორწმუნე მტერმა ბასილის მიერ მოოხრებულიც ააოხრა და სხვა ტერიტორიებიც ზედ მიაყოლა. ბიზანტიელთა მიერ „ღელვად აღტეხილად იგვემებოდა საქართველო“. ბერძნები თრიალეთში კლდეკარის ციხე-საც მიადგნენ (სამხრეთ საქართველოდან ქართლში გადმოსვლა უნდოდათ), მაგრამ ლიპარიტ IV (ბაღვაში), სათავეში ჩაუდგა ქართველ პატრიოტთა დასს და წინ აღუდგა ბიზანტიელთა აგრესიას ჯავახეთსა და კლდეკარში. ნიკიტა პარაკიმანოსი უკან გაბრუნდა, მაგრამ ჩანჩახი ფალელი და არჯევან ჰოლოლის ძე იმპერატორის მხარეზე გადავიდნენ, ბერძნებს გარყლობისა და წეფთის (წერეფთის) ციხეები გადასცეს და ბიზანტიაში წავიდნენ. ბერძნებს მიემხრო აზნაურთა, წვრილი ერისა და სამღვდელოების ნაწილიც. იმპერატორისთვის განსაკუთრებულ მნიშვნელობას იძენდა ქართული ეკლესიის მიმხრობა, მაშინ ის ადვილად შეძლებდა ბაგრატის დამარცხებას. ამიტომ კონსტანტინოპოლში ჩასული საქართველოს პატრიარქსი მელქისედეკ I კეისარმა კეთილად შეიწყნარა და „მოსცა შესამკობელნი ეკლესიათა: ხატნი და ჯუარნი...“
დიდებული აზნაურები თავიანთი ღალატითა და ვერაგობით სხვებსაც რყვნიდნენ და სამშობლოსაც ღუპავდნენ. ქვეყანა და მეფე დიდ განსაცდელში იყვნენ ჩავარდნილნი. ასეთ დროს, როცა ქრისტიანულ სარწმუნოებას მტერი ქრისტიანი ქართველი ერის დასაპყრობად იყენებდა, ქართველი ეპისკოპოსები სათავეში ჩაუდგნენ სამამულო ომს ბიზანტიელთა წინააღმდეგ დაპყრო-ბილ სამხრეთ საქართველოში. საბა მტბევარმა ტბეთის ეკლესიის მახლობლად ციხე-სიმაგრე ააშენა, დაარქვა „სუეტი“ და ეზრა, ანჩელ ეპისკოპოსთან და შავშეთის აზნაურებთან ერთად შეკრიბა მასში თავის საეპისკოპოსოში მცხოვრებნი, შიგ გამაგრდა და ბიზანტიელთა და მოღალატე აზნაურთა სამხედრო ძალას თავისი სამშობლოს ერგული, ქართველი ხალხის სამხედრო ძალა დაუპირისპირა. პარაკიმანოსმა მათ წინააღმდეგ მრავალრიცხოვანი ჯარი გაგზავნა იოანე ხარტულარის სარდლობით, ხოლო მოსახლეობის სატყუარად ბაგრატ III-ის მიერ შერისხული გურგენ კლარჯთა ხელმწიფის შვილი დემეტრე გამოატანა. ბერძენთა ურიცხვი ლაშქარი ციხეს მოადგა და „ჰბრძოდეს ძლიერად მრავალღონედ“. ღმერთმა გააძლიერა ციხეში მყოფნი და „ვითარცა ერთგულნი და ჭეშმარიტნი მარტჳლნი საღმრთონი თავთა თჳსთა სიკუ-დილად განსწირვიდეს... და სისხლთა დასთხევდეს...“. ამან ხელისუფალთ ბრძოლა გაუადვილა, რადგან ქართველი ერი გამოფხიზლდა. საბა მტბევარისა და ეზრა ანჩელის მიერ შავშეთის ენერგიულმა დაცვამ ეს კუთხე ბერძენთა მიტაცებისაგან გადაარჩინა. „ვერ წარუღეს ქვეყანა მტერთა“. ამასობაში იმპერატორი კონსტანტინე VIII გარდაიცვალა და მტრის ლაშქარმა უკან დაბრუნების ბრძანება მიიღო [სიკვდილის წინ მან თავისი ქალიშვილი, ზოია ცოლად შერთო და ბიზანტიის კეისრად აკურთხა რომანოზ III არგიროსი (1028-1034.).
საქართველო-ბიზანტიის ომისას ქართველი სამღვდელოების აქტიურმა პოზიციამ გამოიწვია ბიზანტიის სამეფო კარისა და კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს რისხვა ქართული ეკლესიის წინააღმდეგ. დაიწყო მისი ავტორიტეტის უმაგალითო შებღალვა, ქართული მონასტრების შე-ვიწროება და სასულიერო და საერო პირების სასტიკი დევნა. ქართველების მართლმადი-დებლობაშიც კი უსაფუძვლოდ ეჭვი შეიტანეს, ქართველ ბერებს დევნიდნენ მთაწმინდაზე, შავ მთაზე და ყველგან, როგორც ამას ბალკანეთში არსებული პეტრიწონის ქართველთა მონასტრის ტიპიკონი და გიორგი ათონელის და გიორგი მცირის მიერ გადმოცემული ამბები და სხვა წყაროები მიუთითებენ.
ივირონის წინამძღვრობიდან განთავისუფლებული წმ. ექვთიმე ათანასეს ლავრაზე ზრუნავდა მანამდე, ვიდრე ემორჩილებოდნენ, ბოლოს კი დაიწყეს დრტვინვა და შფოთი (რაც გამოწვეული იქნებოდა ბიზანტიასა და საქართველოს შორის განახლებული საბრძოლო მოქმედებებით). ექვთი-მე სახელგანთქმული მოღვაწე იყო მთელ ბიზანტიის იმპერიაში და კონსტანტინე VIII დიდ პატივსა სცემდა. 1027-1028 წ-ში, მაშინ, როცა ბიზანტიის უზარმაზარი ლაშქარი საქართველოს აოხრებდა, იმპერატორმა მამა ექვთიმე მონასტრის საქმეებში გასარკვევად კონტსტანტინოპოლში დაიბარა. მეფესთან წასვლის წინ ღირსმა მამამ ძმები შეკრიბა, ტრაპეზი გაუმზადა და სთხოვა, მისთვის ელოცათ. შემდეგ თავის სულიერ ძმასთან, სიყრმიდანვე თანშეზრდილ თეოფანე ხუცესთან გაემგზავრა. იგი იყო უფლის სათნო მღვდელი, ფრიად სწავლული და საღმრთო წიგნების დახელოვნებული გადამწერი. მათ დიდი სიყვარული ჰქონდათ ერთმანეთისა, ხოლო მას შემდეგ, რაც არსენი ნინოწმინდელი და იოანე გრძელის ძე გარდაიცვალენ, სულიერ რჩევებს ექვთიმე მისგან იღებდა. ერთმანეთის მოკითხვის შემდეგ, თეოფანე გადაეხვია და ტირილით უთხრა: „ვაიმე უბადრუკსა, რამეთუ არაოდეს გიხილო შენ ხორციელად, ჰოჲ, წმიდაო მამაო!“ - ექვთიმეც დაეთანხმა, რაც ძალიან მალე აღსრულდა.
კონსტანტინე კეისარმა დიდი პატივით ისტუმრა ექვთიმე მთაწმინდელი და შფოთის მიზეზი გამოჰკითხა. ბერმა დიდი ლავრის საქმეებთან დაკავშირებით სამეფო კარზე რამოდენიმე ხანი დაჰყო, და როცა წმ. იოანე ღმრთისმეტყველის დღესასწაული მოიწია, ჩვეულებისამებრ დიდებულად გარდაიხადა, მრავალი გლახაკი დააპურა და საქმეები მოაწესრიგა. დღესასწაულის შემდეგ, მამა ექვთიმემ მხატვართან მიბარებული იოანე მახარებლის ხატის სანახავად წასვლა გადაწყვიტა. მას ახლად ნაყიდი ჯორი შეუკაზმეს, რომლის მანკიერი ხასიათი ბერებმა ჯერ არ იცოდნენ. გზაზე შავით მოსილი გლახაკი გადაუდგა და მოწყალება სთხოვა. ექვთიმე შეჩერდა და მოწყალების მისაცემად მოემზადა, მაგრამ ამ დროს ჯორი დაფრთხა, აიწყვიტა, წმინდა მამა ძირს ჩამოაგდო და სასიკვდილოდ დააშავა. მრავალი ადამიანი შეიკრიბა, რადგან ყველას ძალიან უყვარდა ღირსეული და სიკეთით აღსავსე ბერი, ტიროდნენ და გლოვობდნენ. განსაკუთრებით ქართველები განიცდიდნენ თავის დაობლებას. გაიგეს რა ბერის მოულოდნელი სიკვდილი, კონსტანტინე იმპერატორი და ბერძენი დიდებულები შეწუხდნენ, ბერის წმინდა ცხედარს მიეახლნენ და ცრემლით ეამბორნენ. ბერის პატიოსანი ნეშტი ათონის მთაზე, ივერთა მონასტერში გადაასვენეს და იოანე ნათლისმცემლის ტაძარში დაკრძალეს. ექვთიმე მთაწმინდელი აღესრულა 65 წლისა, 1028 წ. 13 მაისს, ორშაბათს, ხოლო ვინც ნეტარი მამის სამარხს რწმენით მიეახლებოდა, მისი მადლითა და მეოხებით კურნებას ღებულობდა. ქართულმა ეკლესიამ იგი წმინდანად შერაცხა და მისი მოხსენება 13/26 მაისს განაწესა.
იმავე წელს გარდაიცვალა კონსტანტინე VIII. სიკვდილის წინ მან ბიზანტიის კეისრად რომანოზ III არგიროსი (1028-1034 წ.წ.) აკურთხა და თავისი ქალიშვილი, ზოია შერთო ცოლად.
საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქი მელქისედეკ I იმავე წელს ეწვია რომანოზ III-ს. ვიზიტის მიზანი, ცხადია მშვიდობის ჩამოგდება იქნებოდა. ახალმა იმპერატორმა კარგად მიიღო იგი და „მისცა შესამკობელნი ეკლესიათანი“, და პირადად ოქროქსოვილი შესამოსელი უბოძა. მელქისედეკმა ისინიც სვეტიცხოველს შესწირა. საქართველოს მელქისედეკ I-ის კანონიზაცია მოხდა 2002 წ. 17 ოქტომბერს. მისი ხსენების დღედ დადგინდა 1/14 - XI.
გიორგი მაშენებელს დიდ პატივს სცემდნენ ბიზანტიის იმპერატორ რომანოზ III არგიროსის კარზე. 1029 წელს კი იმპერატორის წინააღმდეგ განდგომილება და ღალატი დასწამეს და ბორკილგაყრილი და გუემული სხვა მსჯავრდებულებთან ერთად კონსტანტინოპოლის ქუჩებში ჩამოატარეს და კუნძულ მონოვატზე გადაასახლეს, სადაც მალევე აღესრულა, თუმცა ქართველები დარწმუნებულები იყვნენ, რომ გიორგი უდანაშაულო იყო. მამა გიორგის გადასა-ხლება საბედისწერო გახდა ივერთა ლავრისათვის, რადგან ბერძნებმა დრო იხელთეს თავისი ბოროტი ზრახვების განსახორციელებლად და მონასტრიდან ქართველების აღმოსაფხვრელად, რისთვისაც არ ერიდებოდნენ არანაირ ცილისწამებას. მათ მიიმხრეს ბიზანტიელი დიდებულები და ათონის მთის ბერძნული მონასტრები, და მრავალი ჭირი და განსაცდელი მოაწიეს ქარ-თველებზე. ბერძენი ბერები „მოსწრფებითა და თანაშეწევნით ხელს უწყობდნენ და მონაწილეობას იღებდნენ ქართველთა მონასტრის გაცარცვაში“. ამ დროს გაიძარცვა და განადგურდა ჩვენი მამების სისხლითა და ოფლით მოპოვებული მონასტრის სიმდიდრე. „სამჯერ დაიტყუევნა მონასტერი და რაჲცა დრასტი ტურფაჲ იყო მამათა ჩუენთა მოგებული, ყოველი იავარ იქმნა...“. რამდენი გინება, შეურაცხყოფა, და ყვედრება მოიწეოდა მათგან. ცემა, გვემა და მწვალებლებად შერაცხვა დიდ გასაჭირში აგდებდა ისედაც შემცირებულ ქართველებს. უმძიმესი ის იყო, რომ გიორგი მაშენებლის ექსორიობაში სიკვდილის შემდეგ, ათონის მთის „პროტი“ ანუ წინამძღვართა შორის უპირატესი გიორგი უკეთური, რომელსაც ევალებოდა კონფლიქტების მოგვარება, მათი შემწე იყო. ამას რომ ხედავდა ათონის მონასტრის ახალი წინამძღვარი, მამა გრიგოლი (1029-1039 წ.წ.), რომელიც ექვთიმეს გარდაცვალების შემდეგ სულიერ მამობასა უწე-ვდა ქართველ ბერებს, მარადის ცრემლით ევედრებოდა უფალს. უფალმა შეისმინა მისი ვედრება და თანაშემწედ გამოუჩინა მათ „კაცი ღმრთისაჲ, ნეტარი არსენი“, რომელიც თავს არ იზოგავდა და რამდენიმე ძმასთან ერთად მონასტრის დასაბრუნებლად იღვწოდა „ვიდრე სისხლის დათხევა-მდე“. ვერც აღვრაცხავთ რამდენი შრომა გასწიეს, მიმოსვლა ზღვითა და ხმელეთით, აფხაზეთი-დან და ქართლიდან მეფეთა სავედრებელი წერილებით ბერძენთა მეფისადმი. რამდენი თვითმპყრობლის წერილით ჩავიდნენ ივირონში და მაინც გინებით და შეურაცხყოფით გამოყარეს ზამთარში და ცუდ ამინდში, და ყველაფერს ბერძნები დაეპატრონენ. ისინი კი კვლავ თხოვნით ადიოდნენ მეფის კარზე და ღმრთისმოყვარე კაცთა დახმარებით კვლავ სამართალს ითხოვდნენ. დიდი განსაცდელი მოაწიეს ნეტარ არსენიზე, გვემეს, საპყრობილეში შეამწყვდიეს, აგინეს. ასევე სხვა ძმებიც, წმ. ბერი გრიგოლი კი ნუგეშს სცემდათ და უფლის მოწყალებით აიმედებდათ. ქართველთა მიმართ ბერძენთა ბრძოლამ და სიძულვილმა უკიდურეს ზღვარს მიაღწია. ეს ბრძოლა მით უფრო საშიში გახდა, რომ ზოგიერთი ქართველი ბერი თავიანთ თანამოძმეთა მტრების მხარეზე გადავიდნენ და თავისიანებს გადუდგნენ. ამ ბრძოლაში ქართველ ბერებს მხარში ედგნენ და ეხმარებოდნენ ძმები, გიორგი და ფარსმან სულას ძე ჩორჩანელები (ეს ფარსმანი შემდეგ ბერად შემდგარა არსენის სახელით. 1054 წ. გიორგი ათონელის მოწაფედ სჩანს, ხოლო ივირონის წინამძღვრად არჩევის შემდეგ საკმაოდ გამოუჩენია თავი).
ბიზანტიის ახალმა იმპერატორმა რომანოზ III არგიროსმა მთავარი ყურადღება ედესისა და სიცილიისკენ გადაიტანა, რამაც დროებით შეამსუბუქა საქართველოს მდგომარეობა. საქართველოს სამეფო კარმა 1030 წელს კონსტანტინოპოლში ელჩობა მიავლინა ბაგრატის დედის - მარიამ დედოფლის ხელმძღვანელობით „...ძიებად მშვიდობისა და ერთობისა“. ელჩობის წევრთაგან ცნობილია აგრეთვე მელქისედეკ კათალიკოსი. მარიამ დედოფალმა „შეიმოსა სიმხნე და ახოვანება... და წარვიდა კოსტანტინეპოლედ წინაშე რომანოზ მეფისა, ვედრებად მისა, რაჲთა მშვიდობა ყოს აღმოსავლეთისათვის და, რაჲთა არღარა იყოს ბრძოლა ბერძენთა და ქართველთა... და, რათა მიუთხრეს პატივი ძესა თვისსა ბაგრატს მეფესა წესისაებრ სახელისა” (სუმბატ დავითის ძე). მარიამი იმპერატორმა შესაფერი პატივით მიიღო და იმ ვითარებისათვის სასურველი შედეგებით გამოისტუმრა: მშვიდობის ფასად იმპერატორმა ბაგრატს, მისი ვასალური მორჩილების ნიშნად, კურაპალატობა უბოძა და მიათხოვა თავისი ძმის, ბასილის ასული, მცირეწლოვანი ელენე, რომელსაც მზითვად მოსცეს „სამსჭვალი უფლისა, ხატი ოქონისა და საუნჯე მრავალი“. სარძლო მარიამ დედოფალმა თან წამოიყვანა და მასთან ერთად ბაგრატს მიართვა დოკუმენტი საზავო შეთანხმების თაობაზე - იმპერატორის “ოქრობეჭდნი”: იმიერ ტაოს გარდა დანარჩენი მიტაცებული ტერიტორიები საქართველოს დაუბრუნდა. დედამ თანამეცხედრე მოჰგვარა ბაგრატს და „აღუსრულა ქორწილი, უკურთხნეს გვირგვინნი“ ბანას დიდებულ ტაძარ-ში. ამ გარემოებამ საქართველოსა და ბიზანტიას შორის მცირე ხნით მშვიდობა დაამყარა. სამწუხაროდ ელენე დედოფალი ქუთაისში მოულოდნელად გარადაიცვალა და შეწყდა ის ნათესა-ობრივი კავშირი, რომელიც დამყარდა საქართველოს მეფესა და ბიზანტიის კეისარს შორის. ბიზანტიის დამოკიდებულება საქართველოსთან კვლავ დაიძაბა, რადგან არც ბიზანტია აპირებდა საქართველოს დათმობას და არც ბაგრატი გამოირჩეოდა ვასალური „ერთგულებით”. ამის შემდეგ „შეირთო ცოლად ბაგრატ მეფემან ბორენა დედოფალი, ოვსთა მეფის ურდურეს ასული“.
ბიზანტიელები შეუჩნდნენ ბაგრატის ნახევარძმას, რომელიც გიორგი I-ს „ოვსთა მეფეთა ასულსა, მეორესა ცოლსა“ ალდესთან ჰყავდა, და ძმის წინააღმდეგ ამხედრებდნენ. დემეტრე კლარჯი დედასთან ერთად ანაკოფიაში (ახალი ათონი) ცხოვრობდა, მაგრამ ამ მოლაპარაკებიდან არაფერი გამოვიდა. ბაგრატი და მისი მომხრენიც ცდილობდნენ, რომ დემეტრესთან შეთანხმების-თვის მიეღწიათ, მაგრამ იგი ენდობოდათ. 1032 წ. დემეტრემ ანაკოფია ბერძნებს გადასცა და დედასთან ერთად ბიზანტიაში გაიქცა. სამეფო ტახტზე მეოცნებე უფლისწული კეისარმა პატივით მიიღო და მაგისტროსის ტიტულიც უბოძა. ამიერიდან სამხრეთ-დასავლეთიდან მეზობლად მყოფ ბიზანტიელებს, საქართველოსათვის ჩრდილოეთიდანაც ალყის შემორტყმის საშუალება მიეცათ.
საქართველო-ბიზანტიის დაპირისპირების პერიოდში ანტიბიზანტიურ ბრძოლას სათავეში ედგა კლდეკარის ერისთავი ლიპარიტ IV. პირველ ეტაპზე იგი საქართველოს სამეფო კარის გავლე-ნის ზრდისათვის ქედმოუხრელი მებრძოლია. მას არაერთხელ დაუმტკიცებია ბაგრატისთვის თავისი ერთგულება. 1030 წ. ლიპარიტის სარდლობით გაემართა „აფხაზთა და ქართველთა“ ლაშქარი განძაზე სალაშქროდ. იგი ცდილობს ქ. თბილისის შემოერთებასაც. 1032 წ. მან და ქართლის ერისთავმა, ივანე აბაზას ძემ, მოტყუებით გამოიყვანეს თბილისის ამირა ჯაფარი (1027წ მათი მოკავშირე განძის ამირასთან ბრძოლაში) ქალაქიდან და მუხათგვერდთან შეიპყრეს. მიუხედავად იმისა, რომ თბილისის ამირას ტყვეობაში თითქმის ხუთი წელი დაუყვია, ქართველმა ფეოდალებმა ვერ მოახერხეს თბილისის აღება და მხოლოდ ბირთვისის ციხე წაართვეს ჯაფარს. ლიპარიტმა ეს მნიშვნელოვანი პუნქტი თავისთვის დაიტოვა, (ქართლში არაბთა დამკვიდრების შემდეგ ქვემო ქართლი და მასთან მანგლისის ხევიც თბილისის საამიროს შემადგენლობაში მოექცა. ალგეთის ხეობა ორ პოლიტიკურ ერთეულს შორის გაყოფილი აღმო-ჩნდა. მისი ზემოწელი კლდეკარის საერისთავოში შედიოდა, ქვემოწელი კი თბილისის საამიროს შემადგენლობაში რჩებოდა. თბილისის საამიროს იცავდა ორბეთის, ბირთვისისა და ფარცხისის ციხეთა ძლიერი ერთიანი სისტემა, რომელიც გადამწყვეტ როლს ასრულებდა ალგეთის ხეობის პოლიტიკურ ცხოვრებაში: ვინც მას ფლობდა, ის იყო ალგეთის ხეობის ბატონ-პატრონი. ამიტომაც ებრძოდნენ კლდეკარის ერისთავები თბილისის ამირებს ამ ციხეებისათვის).
ლიპარიტ ბაღვაშის მოწინააღმდეგე დიდგვარიანი აზნაურებისთვის ყოვლად მიუღებელი იყო მეფეზე მისი გავლენის ზრდა, რადგან ისინი ჩრდილში ექცეოდნენ. თბილისის აღების შემთხვევაში ბაღვაშის ავტორიტეტი ერთიორად გაიზრდებოდა, ამის შემდეგ მის წინააღმდეგ ბრძოლა უდაოდ ძნელი იქნებოდა. ამიტომ ჯერ კიდევ გამოუცდელ ბაგრატ IV-ს შეუჩნდნენ და ამირა ჯაფარი გაათავისუფლებინეს. თბილისი კვლავ ამირას მფლობელობაში დარჩა, რაც შემდგომში მეფეს უნანია (საქართველოს მეფე ამ დროს 18-20 წლის ყმაწვილი იყო და ადვილად ექცეოდა სხვათა გავლენის ქვეშ). ცოტა ხანში ლიპარიტ ერისთავმა თბილისის აღება და მაჰმადიანებისაგან გათავისუფლება შესთავაზა ბაგრატს. მას მოსწონებია ეს განზრახვა და მის განსახორციელებლად 1037 წ. კახთა მეფე კვირიკე დიდი მოუწვევია თავის ჯარითურთ მეშველად, მაგრამ კვირიკე ღალატით მოკლა ერთმა ოსმა მონამ, და რადგან მას შვილი არ დარჩენია, ტახტი მისმა დისშვილმა და შვილობილმა სომეხთა მეფის, სამშვილდისა და ზორაკერტის მფლობელის, დავითის შვილმა გაგიკმა (1037-1058წწ) დაიკავა (ამის შემდეგ კახეთს 70 წლის მანძილზე ფლობდნენ სომეხ ბაგრატუნთა განშტოება კვირიკიანთა დინასტია, რომელიც მართლმადიდებლობასთან ერთად გაქართველებულიც იყო). როცა კახნი მოვიდნენ, ქართველთა შეერთებული მხედრობა და მოკავშირენი „მოადგეს ტფილისსა“, ორ ნაწილად გაიყვნენ და ალყა შემოარტყეს. თბილისის ამირას და ქალაქის მკვიდრთ დიდი წინააღმდეგობა გაუწევიათ, მაგრამ რაკი გარემოცვა ორი წელი გაგრძელდა, ალყაშემორტყმულები საშინელ გაჭირვებაში ჩავარდნენ. მოსახლეობამ, ამირას ზურგს უკან, ქალაქის ბაგრატისადმი გადაცემა გადაწყვიტა. „ტფილელთა, - დასძენს მემატიანე, - განიზრახეს მოცემა ტფილისისა“. ამას გარდა ქართველთა ლაშქარმა დაიწყო საამიროს სხვა ციხეების გარემოცვა: აიღეს „ორბეთი და ფარცხისი“. თავის მხრივ, არც ამირა აპირებდა ომის გაგრძელებას. მან კარგად იცოდა მოსახლეობის განწყობა და ჩუმად ქალაქიდან გაპარვას ფიქრობდა. თითქმის ყველაფერი შემზადებული იყო იმისათვის, რომ თბილისი დაცემულიყო, მაგრამ ამ დროს ბაგრატ IV-მ „დიდებულთა აფხაზთა“ რჩევით და „ლიპარიტისაგან ფარულად“ ქალაქს ალყა მოხსნა და ამირასთან ზავი გააფორმა. სწორედ ამას მოაყოლებს „მატიანე ქართლისას“ ავტორი თავის ცნობილ ფრაზას: „და მიერითგან შეიქმნა ლიპარიტ ქუეგამხედვარად თავისი პატრონისაგანო“.
თბილისის გარემოცვის დასრულების შემდეგ, მეფეს კვლავ ჩააგონეს კახეთ-ჰერეთის შემოერთების იდეა. „მატიანე ქართლისას“ ავტორს შემონახული აქვს ერთი საყურადღებო მინიშნება: „იბირნა აფხაზთა მეფემან კახნი, - აშოტი მთავარი მარილელი, დისიძე კვირიკე მეფისა და ხახლაგურნი ჯურის-ციხითა; და მოეყარა აფხაზთა მეფე ქალაქსა და ემტერა კახთა“ (გაგიკის გამეფებით კახეთ-ჰერეთში ყველა არ იყო კმაყოფილი. კვირიკე III-ს მეორე დაც ჰყავდა, რომელიც მარილისის (პანკისის) ერისთავზე ყოფილა გათხოვილი. აშოტ მარილელის გარშემო შემოიკრიბა გაგიკის მოწინააღმდეგე ბანაკი. ბაგრატ IV-ის დიდებულებმა სწორედ მათთან გააბეს კავშირი და დახმარება აღუთქვეს კახეთ-ჰერეთის მეფის წინააღმდეგ ბრძოლაში). კლდეკარის მრისხანე ერისთავმა ალღო აუღო პოლიტიკურ ვითარებას და კეისარს ბაგრატ IV-ის ნაცვლად მისი ნახევარძმის დემეტრე უფლისწულის გამეფება შესთავაზა. კეისარს მოეწონა ლიპარიტ ბაღვაშის ეს შეთავაზება და 1042 წ. დემეტრესთან ერთად საკეისროს დიდი ლაშქარიც გამოაყოლა, რაც საქართველო ბიზანტიის მესამე ომის დაწყებას ნიშნავდა. (I ომი - 1021-1022 წ.წ. II ომი - 1028 წ.) (ასე დაიწყო საქართველოს ისტორიაში ერთ-ერთი ყველაზე ხანგრძლივი და სისხლისმღვრელი დაპირისპირება მეფესა და ფეოდალურ ოპოზიციას შორის და შესვენებებით 15 წელი გაგრძელდა. ბერძნებმა მოახერხეს ამ უთანხმოების სამოქალაქო ომში გადაზრდა. იმპერიის მესვეურებმა მიაღწიეს იმას, რასაც XIს. დასაწყისიდან ცდილობდნენ, შეექმნათ საქართველოს შიგნით ძლიერი პრობიზანტიური დაჯგუფება, რომელიც დააბალანსებდა ცენტრალურ ხელისუფლებას. ამ ომმა მნიშვნელოვნად შეაფერხა ქვეყნის წინსვლა-განვითარება და შეაფერხა საქართველოს გაერთიანება).
ბაგრატ IV კახეთისთვის აწარმოებდა ბრძოლებს. ლიპარიტს დიდებულთა და აზნაურთა ნაწილიც მიემხრო. მათ შორის იყვნენ კახელებიც. ერისთავმა „ზემო ქვეყანა“ მოვლო და ატენის ციხის აღება სცადა, მაგრამ მარცხი განიცადა, „რამეთუ ციხის უფალნი კაცნი მტკიცე იყუნეს ერთგულებასა ზედა ბაგრატისასა“, მხოლოდ ფარსმან თმოგველმა და თუხარისის ერისთავმა ბეშქენ ჯაყელმა უღალატეს მეფეს. ზამთრის მოახლოების გამო ბერძნებს სახლში დაბრუნება სურდათ, მათ გარეშე კი ლიპარიტმა ბრძოლა ვეღარ გააგრძელა და მეფესთან ზავი დადო, რის შემდეგაც ბაგრატმა მას ქართლის ერისთავობა უბოძა, თუმცა დიდად არ ენდობოდა გულფიცხ ქვეშევრდომს და „მისი ძე ივანე“ მძევლად გამოართვა. ლიპარიტმა ბერძნები უკან გააბრუნა და დემეტრე უფლისწულიც გააყოლა. ბაგრატი კი კვლავ სამეფოს მართვა-გამგეობას დაუბრუნდა
ყოვლადძლიერმა ღმერთმა თავისი სახიერებით გული მოულბო ახალ იმპერატორს, მიხეილ IV პაფლაგონელს (იმპერატრიცა ზოიას მეორე ქმარი - 1034-1041 წ.წ.). მან მრავალი გამოძიებისა და ბჭობის შემდეგ, მონასტრის წინამძღვარი - ბერი გრიგოლი წყალობით მოიკითხა და ქართველებს კვლავ დაუმკვიდრა თავისი კუთვნილი ადგილი, ხოლო ივირონს დაუბრუნა წართმე-ული ადგილები: ლეონდარი, სოფელი ერისო, ნათლისმცემლის სავანე, დომროვია, მელინოსა და სტილახი (1034 წ.) მამა გრიგოლი ადრეც ყურადღებით ეკიდებოდა ხელნაწერების გამრავლების საქმეს და ზრუნავდა ახალი ნუსხების დამზადებაზე. ინტერესი ქართული მწიგნობრობისადმი მან წინამძღვრობის ჟამსაც შეინარჩუნა.
მონასტერს მეორედ შეუტიეს მამა გრიგოლის გარდაცვალების შემდგომ, მამა არსენის წინამძღვრობის დროს (1039-1041); 1040 წ, როდესაც იმპერატორი თესალონიკში ჩავიდა, ბერძნებმა კვლავ მიიმხრეს ათონის მთის ბერძნული მონასტრები და ბიზანტიელი დიდებულები და სურდათ, რომ კეისარს თავისი გადაწყვეტილება შეეცვალა (რადგან მთელი მონასტრის ხელში ჩაგდება ვერ შეძლეს, დიდი ეკლესიის მიტაცება სცადეს), მაგრამ უფალმა კვლავ განაქარვა მათი ბოროტი ზრახვები, ხოლო ღმრთისმშობელმა წყალობის კალთა გადააფარა ქართველ ბერებს. ქრისტესმოყვარე კეისარმა მიხეილმა კვლავ „განაბჭო და ეკლესია და მონაგები და მონასტერი ყოვლითურთ მონაგებით და სიმდიდრით“ ქართველებს დაუმტკიცა.
ბიზანტიის იმპერიის პოლიტიკური ამბიციები ქართველებს, განსაკუთრებით სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს (ტაო-კლარჯეთისა და მესხეთის) მკვიდრთ, დიდი ხანია კარგად მოეხსენებოდათ, მაგრამ ბატონობისა და სხვისის მითვისების სურვილს თუ ბერძენი ბერ-მონაზვნებიც ასე მძაფრად გამოავლენდნენ, ძნელი წარმოსადგენი იყო. ივირონიდან ქართველთა ბერების გაძევებისა და მათი მონაგების დაპატრონებისთვის ყოველგვარ საბაბს იყენებდნენ. ამ საერთო განსაცდელმა და საზრუნავმა ყველა უცხოეთში მყოფი ქართველი ბერი შეაერთა და დააკავშირა: შავმთელი, თუ ათონელი, იერუსალიმელი თუ სხვა რომელიმე ადგილიდან. ყველანი გრძნობდნენ, რომ წერილობითი საბუთები უნდა დაეტოვებინათ, რომ თუ ქართველები ძლეულ იქნებოდნენ, ქართველი შესანიშნავი მოღვაწეების სახსენებელი და მათი ღვაწლისა და გამწვავებული ბრძოლის კვალი არ დაკარგულიყო შთამომავლობისთვის. ამიტომ ბერი არსენის სიკვდილის შემდგომ, მომდევნო წინამძღვრის სვიმეონის დროს (1041-1042 წ.წ.) მათ შეადგინეს „მოსახსენებელი“ ქართველ-ბერძენთა ურთიერთობისა ათონის მთაზე. განსაკუთრებით აღნიშნეს მონასტრის ქართველთადმი კუთვნილება, აღწერეს მისი აღმოცენებისა და განვითარების ისტორია, წარმოაჩინეს იოანეს, თორნიკესა და ექვთიმეს ღვაწლი სავანის წინაშე, დაახასიათეს მომდევნო წინამძღვრების (გიორგი მაშენებლის, გრიგოლისა და არსენის) საქმიანობა, დაგმეს და გაკიცხეს ქართველთა უფლებების ხელმყოფელი ქართული მონასტრის მიტაცების მოსურნე ბიზანტიელები. ამასთანავე „წყევა და შეჩვენება დაუდვეს იმ შინაგანმცემელ ქართველებს - მამასახლისსა თუ იკონომოსს, ვინც ნებსით თუ უნებლიეთ ხელს შეუწყობდა ივირონში ბერძნების გამრავლებასა და ქართველების შემცირებას ან აღხოცვას, ხოლო სიხარბისა ან სხვა რამიმე მიზეზით მონასტრის საკუთრებას მთაზე ან მთის გარეთ გაყიდიდა და გაასხვისებდა“, და დადეს მონასტერში, რათა მომავალ ქართველ ბერებს არ დავიწყებოდათ მათზე მოწეული მრავალფერი განსაცდელები, და უცხოეთში მყოფ ქართველებთან ერთად დაამტკიცეს. ხოლო „რომელთა ქართველთა განმრავლებაჲ იღვაწონ და ესე წმიდა ადგილი ნათესავსა ჩუენსა დაუმტკიცონ, საუკუნომცა არს სახსენებელი და კურთხევაჲ მათი, წმიდათა მათ მამათა ჩვენთა და მაშენებლთა და ყოველთა მათ პირველმოხსენებულთა ღირსთა და სათნოთა ძმათა ჩვენთა, რომელნი წმიდასა ამას ადგილსა გამოჩნდეს, გინა გამოჩნდენ!“ ამ დროს გიორგი მთაწმინდელი უკვე ივირონში იყო, მაგრამ ჯერ თანამდებობა არ ეკავა.
ამის შემდგომ მონასტერში კვლავ სიმშვიდემ დაისადგურა. ქართველმა ბერებმა გიორგი მაშენებლის (ხს. ძვ. 28/VII - ახ.10/XIII) ცხედარი ათონს გადაასვენეს და მისთვის საგანგებოდ განმზადებულ ლუსკუმაში ჩაასვენეს. წმ. გიორგი მთაწმინდელმა, რომელმაც აღგვიწერა მათი ცხოვრება და ღვაწლი, თავის წინამძღვრობაში წმ. ექვთიმესა და წმ. იოანეს, ასევე წმ. მამათა არსენი ნინოწმინდელისა და იოანე გრძელისძის წმინდა ნაწილები დიდი პატივით, ფსალმუნებითა და გალობით, საკმევლის კმევითა და კელაპტრების ბრწყინვალებით გადაასვენა ყოვლადწმინდა ღმრთისმშობლის მიძინების ეკლესიაში, დაკრძალა ერთ სამარხში და როგორც მათ სიწმინდეს შვენოდა, განსასვენებელი ხატებით, ჯვრებით და ქორკანდელებით შეამკო და მათ დღესასწაულებზე მსახურება და ყოველი წესის შეუცვლელად აღსრულება განაწესა.
ისტორიული წყაროები დაამუშავა და შეადგინა თინათინ მჭედლიშვილმა