წმ. ეპისკოპოსი გაბრიელი (ქიქოძე)

ცდისეული ფსიქოლოგიის საფუძვლები

პირველი განყოფილება

ადამიანის სულის ყოფიერების,
თვისებების და მოქმედებების შესახებ

თავი მესამე

შემეცნების შესახებ

§87. საიდან მომდინარეობს ზოგიერთი მსჯელობის საყოველთაობა და აუცილებლობა. თუ ჩვენ ყურდღებით დავაკვირდებით მიზეზს, რომლის ძალითაც ზემოთ მოყვანილი მსჯელობები და მრავალი სხვა შეიცავენ საყოველთაობასა და აუცილებლობას, ადვილად დავინახავთ, რომ ეს ხდება მხოლოდ ენის თვისების გამო. სიტყვა „თოვლი“ თავის თავში აუცილებლობით შეიცავს სითეთრის თვისებას, რადგან ადამიანები თითქოსდა შეუთანხმდნენ ერთმანეთს, თოვლის სახელწოდება მისცენ ისეთ ნივთიერებას, რომელსაც სხვა თვისებებთან ერთად აუცილებლად ახასიათებს სითეთრე, ისე რომ არც ერთი არათეთრი ნივთი არ იქნება თოვლი. ასევე, სიტყვა „ყინული“ ეხება მხოლოდ ცივ ნივთიერებას. ეს სიტყვა თავის თავში შეიცავს თვისებას ისე, რომ ადამიანები თითქოსდა შეუთანხმდნენ ერთმანეთს, სიტყვა „ყინული“ იქნება აღმნიშვნელი ისეთი საგნისა, რომელიც სხვა თვისებებთან ერთად უცილობლად შეიცავს სიცივის თვისებასო. რატომ იყო საჭირო ასეთი შეთანხმება? იმიტომ, რომ სხვაგვარად შეუძლებელი იქნებოდა აზრთა ერთმანეთისთვის გადაცემა ან ერთმანეთთან საუბარი. ხომ საჭიროა სიტყვებს მივანიჭოთ გარკვეულობა და მივცეთ მუდმივი და უცვლელი მნიშვნელობა. ვიმეორებ, სხვაგვარად არ იარსებებდა ენა და საუბარი, მაგრამ, რათა დავინახოთ ჩვენი მოსაზრების სიმართლე, უკეთესია გავარჩიოთ კანტის მიერ მოყვანილი მაგალითი: ყოველი ცვლილება ხდება რაიმე მიზერით, ანდა პირიქით, ყოველი მიზეზი იწვევს ცვლილებას. ცხადია, ამ მსჯელობების აუცილებლობა და საყოველთაობა დამოკიდებულია მხოლოდ და მხოლოდ თავად სიტყვებზე „მიზეზი“ ან „ცვლილება“. რა არის მიზეზი? რომელ ნიშნებს ვუკავშირებთ ჩვენს გონებაში იმ ცნებას, რომელიც გამოხატულია ამ სიტყვით? სიტყვა „მიზეზი“ ადამიანთა ენაზე ნიშნავს სწორედ იმას, რაც წარმოშობს მოქმედებას. ხოლო იმას, რაც წარმოშობილია მიზეზით, ჩვენ ვუწოდებთ ცვლილებას, მოქმედებას. ჩვენი მეტყველების თვისება, აუცილებლობა იმისა, რომ გადავცეთ ერთმანეთს გარკვეული და ზუსტი აზრები, აუცილებლობით გვაიძულებენ ჩვენ, მივცეთ სიტყვებს ერთხელ და სამუდამოდ გარკვეული მნიშვნელობა. ამიტომ ჩვენ თითქოსდა შევთანხმდით, ვუწოდოთ მიზეზი სწორედ იმას, რაც აუცილებლად წარმოშობს ცვლილებას, ცვლილებას კი ვუწოდებთ სწორედ იმას, რაც წარმოიშვა რაიმე მიზეზის შედეგად. როცა ვამბობთ, ყოველი მიზეზი ცვლილებას წარმოშობსო, ჩვენ თითქოსდა ვამბობთ: რაღაცას, მუდამ წარმოშობილს მიზეზისაგან, მუდამ აქვს მიზეზი.

§88. საყოველთაობა და აუცილებლობა ახასიათებთ მხოლოდ იგივეობრივ წინადადებებს. ახლა შეგვიძლია ვთქვათ, რომ საყოველთაობა და აუცილებლობა ახასიათებთ მხოლოდ ცხადად და მკაცრად იგივეობრივ წინადადებებს. მაგრამ რა არის იგივეობრივი წინადადებები? ეს ისეთი წინადადებებია, რომლებშიც შემასმენელი სხვას არაფერს გამოთქვამს, თუ არა იმას, რასაც შეიცავს ქვემდებარე. ზემოთ აღნიშნულ მაგალითში: „მიზეზი წარმოქმნის ცვლილებას“. სიტყვა „ცვლილებას“ შეიცავს თავიად სიტყვა „მიზეზი“. ამდენად, თქმა იმისა, რომ მიზეზი წარმოქმნის ცვლილებას, იგივეა, რაც თქმა იმისა, რომ მიზეზი არის მიზეზი. მაშასადამე, მსჯელობა „ყოველგვარ ცვლილებას აქვს მიზეზი“, არსებითად, არ შეიცავს არავითარ მტკიცებას. მასში შემასმენელი თითქოსდა ქვემდებარის განმეორებაა. ამის საფუძველზე ცხადია, თუ რატომ შეიცავენ ეს წინადადებები აუცილებლობას და საყოველთაობას. ამავე დროს ყველა ეს იგივეობრივი მსჯელობა მიღებულია ცდიდან. წინადადებები „ნაწილი მთელე მცირეა“, „მთელი ნაწილზე დიდია“, „ორი სიდიდე, რომლებიც მესამის ტოლია, ერთმანეთის ტოლია“ და ა.შ., რომელთაც აქსიომები ეწოდებათ და სრული აუცილებლობისა და საყოველთაობის შემცველები არიან, აგრეთვე იგივეობრივია. მაშასადამე, გავიმეოროთ: თვისებები, რომელთა საფუძველზედაც კანტი ზოგიერთ მსჯელობას აპრიორულად თვლიდა, სინამდვილეში სრულიადაც არ ამტკიცებენ მათ ამგვარ წარმოშობას.

§89. არის თუ არა განსხვავება სინთეზურსა და ანალიზურ მსჯელობათა შორის? როცა მსჯელობათა არსებაზე ვლაპარაკობდით, ჩვენ დავამტკიცეთ. რომ ყოველი მსჯელობა არის თითქოსდა ანალიზი წარმოდგენისა საგნის შესახებ, რადგან ყოველ მსჯელობაში სუბიექტს მიეწერება მხოლოდ ის რასაც შეიცავს ჩვენი წარმოდგენა ამ სუბიექტისა და რაც აშკარავდება ამ წარმოდგენის ანალიზის შედეგად. მაგრამ ცნობილია, რომ კანტმა გამოიგონა მსჯელობათა ახალი სახე, კერძოდ სინთეზური მსჯელობები. ამიტომ ჩვენ უნდა გავამართლოთ ჩვენი შეხედულება. კანტი ასე განასხვავებს სინთეზურსა და ანალიზურ მსჯელობებს. „ყველა მსჯელობაში, რომელშიც წარმოდგენილია სუბიექტის მიმართება პრედიკატთან, ეს მიმართება ორი სახისა შეიძლება იყოს: ან პრედიკატი b ეკუოვნის სუbექტ a-ს, როგორც ისეთი რამ, რაც სუბექტში მოცემულია (ფარული სახით), ანდა b სავსებით უცხოა a ცნების მიმართ, თუმცა მასთან დაკავშირებულია. პირველ შემთხვევაში მსჯელობა ანალიზურია, მეორეში - სინთეზური“. მაგალითად, როცა მე ვამბობ, ყველა სხეული განფენილაო - ეს მსჯელობა ანალიზურია, რადგან თუ სხეულს განფენილობას მივაწერთ, ამით არ გავდივართ სხეულის ცნების გარეთ. საკმარისია გავყო ეს ცნება, ანდა ვიგრძნო მასში ის ნიშნები, რომლებსაც ვიაზრებთ მასში და ეს მსჯელობა გაჩნდება. და პირუკუ, როცა ვამბობ ყველა სხეული მძიმეაო, აქ შემასმენელი (ატრიბუტი) სავსებით უცხოა იმის მიმართ, რასაც მე ჩვეულებრივ ვიაზრებ სხეულის მარტივ წარმოდგენაში. ამგვარი პრედიკატის შეერთება სუბიექტთან წინადადებას სინთეზურად ხდის.

მაგრამ სინთეზური მსჯელობის ეს გასსაზღვრება აშკარა წინაღმდეგობას შეიცავს, ხოლო კანტის მიერ წარმოდგენილი მაგალითი გვიჩვენებს, რომ მას თვითონ არ შეეძლო ეპოვნა ისეთი მსჯელობა, რომლის თეორიაც პირველმა შექმნა. მისი სიტყვებით, სინთეზური მსჯელობები ისინია, რომლებშიც შემასმენელი, შეერთებული ქვემდებარესთან, ამ ქვემდებარისთვის სავსებით უცხო რაიმეა. მაგრამ ისეთი მსჯელობა, რომელშიც შემასმენელი სავსებით უცხოა ქვემდებარისადმი. ე.ი. მასთან არავითარი დამოკიდებულების მქონე არ არის, წარმოადგენს მცდარ, შეუძლებელ მსჯელობას. შესაძლებელ, ჭეშმარიტ მსჯელობაში ქვემდებარესა და შემასმენელს შორის მუდამ უნდა არსებობდეს ნამდვილი მიმართება, მსგავსება და იგივეობაც კი. მართალია, არსებობენ მსჯელობები, რომლებშიაც პრედიკატი უცხოა სუბიექტისათვის, კერძოდ, უარყოფითი მსჯელობები, მაგრამ სწორედ ამიტომ, მათში უარიყოფა პრედიკატის მიმართება სუბიექტთან. მაგალითად, მსჯელობებში „ადამიანი არ არის უკვდავი“, „დღე არ არის უსასრულო“ და სხვ. მაგრამ, ცხადია, რომ კანტი გულისხმობდა არა უარყოფით, არამედ დადებით მსჯელობებს.

კანტის მიერ მოყვანილი მაგალითი სინთეზური მსჯელობისა ყველაზე აშკარად უარყოფს მის თეორიას. სიმძიმის ცნება არა თუ არ არის უცხო სხეულის ცნებისათვის, არამედ ამ უკანასკნელის ერთ-ერთი განუყრელი თვისებაა. არავის არ წარმოუდგენია ფიზიკური სხეული, მაგალითად, ქვა, სიმძიმის გარეშე. პირიქით, ყოველი ფიზიკური სხეულის წარმოდგენისას უფრო მალე შეიძლება დაგვავიწყდეს განფენილობა, ვიდრე სიმძიმე, რადგან განფენილობა არის თვისება, თუ შეიძლება ასე ითქვას, მეცნიერული, ძნელად გასაგები, სიმძიმე კი გრძნობადად უფრო გასაგებია და თვალში გეცემათ ყველაზე უწინ. კითხეთ ნებისმიერ უბრალო ადამიანს, რა თვისებას ამჩნევს იგი ქვაში? უწინარეს ყოვლისა, ის მიგითითებთ სიმძიმეზე, ხოლო განფენილობაზე არაფერს გეტყვით, რადგან ეს თვისება მისი გონებისათვის ნაკლებ გასაგებია. მაშასადამე, უაღრესად მცდარია აზრი, რომ წინადადებაში: „სხეულს აქვს სიმძიმე“ პრედიკატი b (სიმძიმე) უცხო იყოს სუბექტ a-სთვის (სხეულისათვის) [12]. გულახდილად უნდა ვაღიარო, რომ კანტის ამგვარი მიუტევებელი შეცდომები მცირე გაოცებას როდი აღძრავენ ჩემში, მაგრამ როცა შემდეგ ვკითხულობ, რომ მას მთელი თავისი „წმინდა გონების კრიტიკა“ სურს ააგოს სწორედ ამ სინთეზური მსჯელობებით, საგონებელში ვვარდები, რადგან ვერ გამიგია, როგორ შეიძლება დაეფუძნოს მთელი სისტემა არარსებულ და შეუძლებელ მსჯელობებს.

§90. როგორ სურდათ განესხვავებინათ მსჯელობები? ზოგიერთს სურდა სხვაგვარი განსხვავება ეპოვა სინთეზურ და ანალიზურ მსჯელობებს შორის, - განსხვავება, რომელიც უფრო მეტად ეყრდნობა თავად სიტყვების - „სინთეზი“ და „ანალიზი“ - მნიშვნელობას. პირველი ნიშნავს შეკავშირებას, შედგენას, მეორე - დანაწევრებას. ამიტომ ფიქრობდნენ, რომ ანალიზი სულის ის მოქმედებაა, როცა სული ანაწევრებს თავის წარმოდგენებს, პოულობს მათში ყველაფერს, რასაც ისინი შეიცავენ. და პირიქით, სინთეზს ან სინთეზურ მსჯელობას უწოდებენ სულის საპირისპირო მოქმედებას, როცა სული აერთიანებს, ადარებს ერთმანეთს თავის წარმოდგენებს, ანდა სხვადასხვა წარმოდგენებიდან ერთ ცნებას ადგენს. მაგრამ ეს ახალი ახსნაც არ გვაძლევს იმის უფლებას, რომ სინთეზური მსჯელობები მივიჩნიოთ განსხვავებულ და დამოუკიდებელ მსჯელობებად, რადგან შედარება, დანაწევრება და გაერთიანება არის სულის ან განსჯის ერთი განუყოფელი მიქმედება. სული არასოდეს არ ანაწევრებს თავის წარმოდგენას იმის გარეშე, რომ უმალ არ იგრძნოს მისი მსგავსება ან განსხვავება ამ წარმოდგენასა და სხვა წარმოდგენებს შორის. იმისათვის, რომ ვიპოვოთ ყველაფერი, რასაც შეიცავს გარკვეული წარმოდგენა, საჭიროა მისი დანაწევრება. და პირიქით, როცა ვაერთებთ ან სინთეზურად ვაკავშირებთ გაუანალიზებელ წარმოდგენებს, ჩვენ არაფრის წარმოდგენა არ ძალგვიძს, ე.ი. მათგან არც ერთი მსჯელობის შედგენა არ შეგვიძლია.

§91. შეიძლება თუ არა მათემატიკურ მსჯელობას სინთეზური ვუწოდოთ? კანტი, მის კვალდაკვალ კი ბევრი მისი მიმდევარი, მათემატიკურ მსჯელობებს მიიჩნევდა ისეთ მსჯელობებად, რომლებიც შეიცავენ სინთეზს, და ამიტომ უნდა იწოდებოდნენ სინთეზურად. ამის დასადასტურებლად კანტს მოჰყავს შემდეგი მსჯელობა: „7+5-12“ . „ყოველ ანალიზურ მსჯელობაში - ამბობს ის, - შემასმენელი იაზრება (შესულია) თავად ქვემდებარეში. მაგრამ აქ შემასმენელ 12-ს არ შეიცავს არც 7 და არც 5. მაშასადამე, მსჯელობა „7+5-12“ არის სინთეზური“. მაგრამ აქ კანტმა ყურადღება არ მიაქცია ერთ მცირე გარემოებას, კერძოდ იმას, რომ ამ მსჯელობის ქვემდებარე, სწორად თუ ვიმსჯელებთ, არ არის არც 7 და არც 5. ქვემდებარეა ნიშანი +, მაგრამ სწორედ ეს ნიშანი შეიცავს შემასმენელ 12-ს. თუ ამ მათემატიკურ წინადადებას გამოვხატავთ სიტყვებით, ის შემდეგ ფორმას მიღებს: „შეერთება (შეკრება) 7-სა და 5-სა არის 12. მაშასადამე, ქვემდებარეს აქ შეიცავს სიტყვა „შეერთება,“ „შეკრება“. საერთოდ, აღსანიშნავია, რომ კანტი ვერასოდეს ვერ პოულობდა მარჯვე მაგალითებს, რომლებიც გაამართლებდნენ სინთეზური და აპრიორული მსჯელობების მისეულ თეორიას. ასევე უხეიროა სინთეზური მსჯელობების განსაზღვრებები და მაგალითები, რომლებსაც ლოგიკისა და ფსიქოლოგიის წიგნებში ვხვდებით. შესანიშნავ „ლოგიკაში“, რომელიც ცოტა ხნის წინ გამოსცა სწავლულმა პროფესორმა კარპოვმა, სინთეზური მსჯელობა ასეთი სიტყვებით განისაზღვრება: „სინთეზურია მსჯელობა, რომელმიც შემასმენელი გამოყვანილია არა მსჯელობის ქვემდებარის ადგილზე მყოფი ცნებიდან, არამედ შეყვანილია ცნებაში, როგორც მისი კუთვნილი ერთ-ერთი ზოგადი ნიშნის შემოსაზღვრა“. ამ განსაზღვრებაში ვპოულობთ შემდეგ შეუსაბამობას: 1. შემასმენლის შეყვანა ქვემდებარის ცნებაში ნიშნავს გაიგივებას; 2. განსაზღვრებაში ნათქვამია, რომ სინთეზურ მსჯელობაში შემასმენელი გამოყვანილია არა ქვემდებარიდან, ამავე დროს კი შემასმენელი არის ქვემდებარის „კუთვნილი ერთ-ერთი ზოგადი ნიშნის შემოსაზღვრა“. მაგრამ თუკი შემასმენელი არის ქვემდებარის კუთვნილი ერთ-ერთი ზოგადი ნიშნის შემოსაზღვრა, მაშინ ქვემდებარე აუცილებლად უნდა შეიცავდეს შემასმენელს, რადგან ყოველი ნიშანი, როგორც ზოგადი, ისევე კერძო, ყოველთვის მოცემულია იმაში, რისი ნიშანიცაა ის.

სინთეზური მსჯელობების მაგალითები, რომელიც მოჰყავს ბატონ პროფესორ კარპოვს, არაფრით არ განსხვავდებიან ანალიზურისაგან. ისინი ასეთებია: „ეს ხე ცაცხვია“, „ეს ქაღალდი თეთრია“ და სხვ. თუ მათ მიუკერძოებლად გავარჩევთ, ისინი სავსებით ანალიზური აღმოჩნდება. ცაცხვი არის კერძო სახე ზოგადი ცნებისა „ხე“. როცა მე, რაღაც საგნის ხილვისას, ვამბობ: „ეს ხე ცაცხვია“, ცხადია, ამ საგანში ვპოულობ იმ ნიშნებს, რომლებიც ხეს ეკუთვნის. სხვა შემთხვევაში მას ხეს ვერ ვუწოდებდი. მაშასადამე, ცაცხვი როგორც კერძო ცნება, შედის ზოგად ცნებაში - „ხე“. წინადადებაში „ეს ქაღალდი თეთრია“ სითეთრის ცნება აუცილებლობით შედის ქაღალდის ცნებაში, რადგან ამ ცნებაში აუცილებლობით შედის რომელიმე ფერის ცნება, - ხომ შეუძლებელია წარმოვიდგინოთ ქაღალდი ფერის გარეშე - ამდენად კი აგრეთვე ნიშანი სითეთრისა, რომელიც ფერის კერძო სახეა.

მოკლედ, გულწრფელად რომ გვსურდეს და ვეძიებდეთ სინთეზური მსჯელობების ნამდვილ და მართებულ საფუძვლებს და მაგალითებს, ჩვენ მიუკერძოებლად და ამოჩემების გარეშე ენდა ვთქვათ, რომ ამგვარი მსჯელობები არ არსებობენ და არც შეიძლება არსებობდნენ.

§92. რა მეთოდით იძენს სული ცოდნას? ისევე, როგორც არ არსებობს სინთეზური მსჯელობა, არ არსებობს არც სინთეზური მეთოდი. ერთადერთი მეთოდი, რომელიც შეგვასწავლა ბუნებამ სიცოცხლის პირველი დღეებიდან, რომლითაც ვიძენთ, ვაფართოებთ და ვამოწმებთ მთელ ჩვენს ცოდნას, არის ანალიზი. ამ აზრს ამტკიცებს ზუსტ საბუნებისმეტყველო და მათემატიკურ მეცნიერებათა წარმოშობისა და მიღწევათა მთელი ისტორია - ეს მეცნიერებები თავის ყველა მიღწევას მკაცრ ანალიზს უმადლის. ამ აზრს ამტკიცებს ნებისმიერი საგნის შესწავლის მიზნით შესრულებული ყოველი მოქმედება. სურს ბოტანიკოსს შეისწავლოს რომელიმე მცენარე? ის აანალიზებს ამ მცენარეს, განიხილავს მის ყველა თვისებას, პოულობს მასში იმ ნიშნებს, რომელთა მიხედვითაც ეს მცენარე უნდა ეკუთვნოდეს ამა თუ იმ ოჯახს. სურს მექანიკოსს თავისთვის ნათელი გახადოს რომელიმე მანქანის აგებულება? მან უნდა მიაქციოს ყურადღება ყოველ ბორბალს, ზამბარას, უნდა გაიგოს მანქანის ყოველი ნაწილის მოქმედება და ურთიერთდამოკიდებულება, მოკლედ, უნდა გააანალიზოს მანქანა. როცა ლოგიკოსს სურს შეისწავლოს რომელიმე ცნება, მან უნდა გაიგოს რა ნიშნების, თვისებების და წარმოდგენების საფუძველზე ჩამოყალიბდა გონებამი ეს ცნება. განსაკუთრებით კი მათემატიკის ყველა უდიდესი მიღწევა უმადლის მრავალი დიადი გონების ანალიზურ მეთოდს. მაგრამ აბა გვანახეთ თუნდაც ერთი აღმოჩენა, თუნდაც ერთი მიღწევა, ერთი ნაბიჯი, გადადგმული წინ რომელიმე მეცნიერის მიერ, სინთეზის დახმარებით! მასზე კი ლაპარაკობენ დიდმნიშვნელოვნად, როგორც ადამიანის გონების უდიდეს მოქმედებაზე.

იტყვიან, რაიმე შესასწავლი საგნის, მაგალითად, მანქანის ან აზრისეული ცნების დაშლის შემდეგ საჭიროა მისი შეერთება, თორემ შესწავლა სრული არ იქნებაო: ჩვენ გვეცოდინება ყველა ნაწილი, მაგრამ რა წარმოიშობა მათგან მთლიანობაში ჩვენთვის ცნობილი არ იქნებაო. ამაზე ასე ვპასუხობთ: ანალიზი საჭიროა მანქანის ან აზრისეული ცნების შესასწავლად, სინთეზი კი საჭირო არ არის, რადგან მანქანა უკვე მზადაა, ცნება უკვე ჩამოყალიბებულია. ისინი უნდა შევისწავლოთ მხოლოდ, ამ მიზნით კი - გავაანალიზოთ. საერთოდ ყველა საგანი, შესწავლის მიმართ რაღაც მზას, მოცემულს წარმოადგენს. უფრო მეტიც, ადამიანი მანამ შეადგენს ან ააგებს მანქანას, უკვე აწარმოებს მანქანის ყველა ნაწილის აზრისეულ ანალიზს. ის უკვე მოიაზრებს და განსაზღვრავს მანქანის ყველა ბორბალს და ზამბარას. მაშასადამე, მანქანის თავად აგებას წინ უსწრებდა მანქანის ანალიზი. სხვაგვარად მანქანა არ იარსებებდა. იგივე ითქმის მთლიანად ბუნებაზე. შემოქმედმა უკვე ააგო ეს საოცარი მანქანა ყველა თავისი ნაწილით. მან უკვე გააკეთა სინთეზი. ჩვეხ ანალიზის გაკეთებაღა დაგვრჩენია.

§93. მათემატიკური აქსიომების მნიშვნელობა. სინთეზური აპრიორული მსჯელობების დამცველები ყველაზე მეტად ეყრდნობოდნენ მათემატიკურ აქსიომებს, როგორც ამგვარი მსჯელობების არსებობისა და შესაძლებლობის საბუთს. მათემატიკურ აქსიომებს, ამტკიცებდნენ ისინი, აქვთ საყოველთაობა და აუცილებლობა. მათ ყველა აღიარებს დასაბუთებისა და შეპასუხების გარემე. ამით ისინი ამჟღავნებენ თავის აპრიორულ წარმოშობას. რათა დავრწმუნდეთ ამ მსჯელობის უნიადაგობაში, გავარჩიოთ მათემატიკური აქსიომების მნიშვნელობა და ძალა.

მათემატიკური აქსიომები, ისევე, როგორც, საერთოდ, ყველა აქსიომა, წმინდა იგივეობრივი წინადადებებია. ისინი აზროვნების ძირითადი კანონის - იგივეობის კანონის გაძოხატულებას წარმოადგენენ. იგივეობრივი მსჯელობის თავდაპირველი და უმარტივესი ფორმულა შემდეგია a=a, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ყველაფერი საკუთარი თავის ტოლია; სიდიდე იგივეობრივია, ე.ი. ტოლია თავისი თავისა. არავინ შეგვედავება იმაში, რომ ეს მართლაც ასეა. აიღეთ და გაარჩიეთ ნებისმიერი მათემატიკური აქსიომა და თქვენ დარწმუნდებით მის იგივეობრიობაში. მაგალითად, წინადადებაში „მთელი მეტია თავის ნაწილზე“ მთელის ცნება თვით შეიცავს იმის წარმოდგენას, რომ ის ნაწილზე მეტია, მაშასადამე, „მთელი უდრის მთელს“ . „a=a“. წინადადებაში „ნაწილი ნაკლებია მთელზე“ ნაწილის ცნება ნიშნავს სწორედ იმას, რაც მთელზე ნაკლებია. მაშასადამე, ეს აქსიომა იგივეა, რაც - „ნაწილი არის ნაწილი“ , „a=a“. „ორი სიდიდე, რომლებიც ცალ-ცალკე მესამის ტოლია, ერთმანეთის ტოლია“ - აქაც იგივეობრივი წინადადების სახეცვლილებაა. თუ a=b და c=b, მაშინ a=c ანუ „a=a“. მოკლედ, რომელი მათემატიკური აქსიომაც არ უნდა ავიღოთ, ყოველთვის დავინახავთ, რომ ის არის იგივეობრივი წინადადების სახეცვლილება. ასეთივეა მეტაფიზიკური აქსიომები, როგორც ეს ზემოთ ვაჩვენეთ. მაგალითად, იმის თქმა, რომ მიზეზის გარეშე არაფერი არ არსებობს, იგივეა, რაც იმის თქმა, რომ „არაფრისგან არაფერი წარმოიქმნება“, ანდა მათემატიკური ფორმით „0=0“ . ყოველგვარი მიზეზის არარსებობა არის არარა. მაშასადამე, თქმა იმისა, რომ მიზეზის გარეშე შეიძლება რაიმე მოხდეს, იგივეა,რაც ერთ საგანზე ერთდროულად „ჰოც“ ვთქვათ და „არაც“. ანდა წინადადება „ყოველი მიზეზი გულისხმობს შედეგს იგივეა, რაც, „მიზეზი არის მიზეზი“, „a=a“.

ახლა ძნელია არ არის გავიგოთ, რაშია ამ აქსიომების ძალა და საიდან მოდის მათი საყოველთაობა და აუცილებლობა. ეს ძალა მათი იგივეობიდან წარმოსდგება. ამგვარი წინადადებების გაცნობისთანავე ნათელი ხდება, რომ მათში არაფერი არ მტციცდება, რომ შემასმენელი იგივე ქვემდებარეა, მხოლოდ სხვა ტერმინით გამოხატული. ვისაც ახსოვს პროცესი, რომელიც მოხდა მის გონებაში მაშინ, როცა ის პირველად ჩაუფიქრდა აქსიომის აგებულებას და მნიშვნელობას, ის სავსებით დაეთანხმება აზრს, რომლის თანახმადაც აქსიომებს სწორედ იმიტომ ვაღიარებთ, რომ ვხედავთ მათ იგივეობას, ვხედავთ მათში ყოველგვარი აზრის უქონლობას. განა სასაცილო არა არის დავუშვათ, რომ წინადადკბები „a=a“ „მთელი ტოლია მთელისა“ და სხვ. მხოლოდ იმიტომ არიან საყოველთაო და აუცილებელი მნიშვნელობისა, მათ მხოლოდ იმიტომ აღიარებს ყველა, რომ ისინი თანდაყოლილი არიან ადამიანის გონებისათვის, ანდა იმიტომ, რომ ჩვენს გონებაში არსებობენ მათთვის წინასწარ მოცემული ფორმები! რა საჭიროა გონების ეს წინასწარ მოცემული მომზადება აქსიომათა შედგენისათვის, როცა მათ სავსებით არავითარი შინაარსი არ გააჩნიათ, რიცა ისინი სავსებით არაფერს არ ამტკიცებენ. აქსიომაში - „მთელი ყველა თავისი ნაწილის ტოლია“ ნათქვამია, რომ a=a. მასში სუბიექტ a-ს (მთელს) სავსებით არაფერი არ მიეწერება, ნათქვამია მხოლოდ ის, რომ a არის a. წინადადებაში „მთელი თავის ნაწილზე დიდია“ სუბიექტ „მთელს“ არაფერი არ მიეწერება, ნათქვამია მხოლოდ, რომ მთელი არის მთელი. ეს წინადადება ისეთივეა, როგორიცაა ათასი სხვა: „კალამი არის კალამი“, „ცხენი არის ცხენი“ და სხვ. გონება იღებს მათ, რადგან ისინი იგივეობრივნი არიას და შინაარს არ შეიცავენ [13].

აი, რატომ სურდა კანტს სხვაგვარად აეხსნა სინთეზური აპრიორული მსჯელობები და თვლიდა, რომ მათში სუბიექტს მიეწერება მისთვის უცხო პრედიკატი. მაგრამ კანტმა ვერ შეძლო ეპოვა ამის თუნდაც ერთი მაგალითი.

§94. სწორი აზროვნების უმაღლესი კანონის შესახებ. უმაღლესი ლოგიკური კანონი, რომლითაც უნდა შემოწმდეს ყოველი მსჯელობის ჭეშმარიტობა, რომლის საფუძველზეც მტკიცდება ძალა ყოველი იგივეობრივი მსჯელობისაც კი, არის წინააღმდეგობის კანონი. მისი უმარტივესი ფორმულა შემდეგია: ერთდროულად ერთსა და იმავე საგანზე არ შეიძლება რაიმეს მტკიცებაც და უარყოფაც; ანდა: არ შეიძლება ვთქვათ „ჰოც“ და „არაც“ ერთდროულად, ერთსა და იმავე ნივთზე; ანდა: არ შეიძლება ვთქვათ, რომ a არ არის a. ის, თუ რატომ მიიჩნევს ჩვენი გონება ამ წესს ურყევად, თავისთავად გასაგებია, ამ კანონის ახსნისათვის სრულიადაც არ არის საჭირო დავუშვათ წინასწარ სულში არსებული რაიმე ფორმები. ეს კანონი სხვადასხვა ფორმითა და სახით ფართოდ გამოიყენება როგორც მათემატიკაში, ისევე აზროვნებაში. რაიმე აზრთა უარყოფის მიზნით ჩვეულებრივ ცდილობენ იპოვონ მათში წინააღმდეგობა საკუთარ თავთან, ანდა, ყოველ შემთხვევაში, წინააღმდეგობა სხვა დამტკიცებულ ცხად ჭეშმარიტებებთან. მათემატიკაში კი რომელიმე მსჯელობის მცდარობის დამტკიცებისათვის ცდილობენ მიიყვანონ ის აბსურდამდე. ამავე დროს კიდევ უნდა აღინიშნოს, რომ აზროვნების ყველა ლოგიკური, ე.წ. ზოგადი კანონი წინააღმდეგობის კანონის სახესხვაობაა. განვიხილოთ თუნდაც იგივეობის კანონი. რატომ მიგვაჩნია აქსიომად დებულება „a=a“ , „ყოველი სიდიდე ტოლია თავისი თავისა?“ რადგან სხვაგვარად გააზრება აშკარად წინააღმდეგობა იქნება, რადგან არ შეიძლება ვამტკიცოთ, რომ a არის და არ არის a. მეორე ლოგიკური კანონი - მესამე გამორიცხულისა - ასევე წინააღმდეგობის პრინციპის სახესხვაობაა, რადგან „საგანზე გვმართებს ვამტკიცოთ ან „ჰო“ ან „არა“, მესამე მტკიცება დაუშვებელია, ის საწინააღმდეგო იქნება. ამრიგად, ლოგიკური საყოველთაო პრინციპი აზროვნების შემოწმებისათვის მხოლოდ ერთია, კერძოდ - ის არის წინააღმდეგობის კანონი.